Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfındən təsdiq edilmişdir. Əmr jsfe 510. 07. 06. 2004-cü IL
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
17 Populyasiyanm dinamikasmı fərdlərin sıxlığından ya asılı və ya da asılı olmadığını qeyd edirlər. Sıxlıqdan asılı olmamaq abiotik faktorun nəticəsi kimi qəbul edilir (hava, yem, katastrof və s.). Bu faktorlar nəticəsində populyasiya həm arta, həm də azala bilər. Hətta onların sayı sıfıra bərabər ola bilər. Belə faktorlar «modifıkasiya olma» (lat. modifıkasiya-dəyişmə) adlanırılır. Populyasiyanın dinamikasının sıxlıqdan asılılığı «biotik faktorun» nəticəsidir. Bunu «tənzimolunan» adlandırırlar. Populyasiya və populyasiyaya oxşarlar assosasiya və ya birlik sistemaltlarını yaradırlar. Elə buna görə də ekoloji elementləri ekoloji populyasiya, birlik ekologiyası və biosenozların ekologiyasına ayırırlar. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, ekosistemin tam xüsusiyyətlərini başa düşmək üçün göstərilən elementlər arasında əlaqə və onların birgə fəaliyyə- lini müəyyən etmək lazımdır. Hər bir ekosistem açıq ekosistem adlandırılır. Yəni o, enerji almaq və vermək qabiliyyətinə malik olmalıdır. 2.2. Biosenoz Ekosistemə yaxın və ya onun analoqu olan anlayış biosenoz anlayışıdır. Bununla məşğul olan elm biosenologiya adlandırılır. Yunanca bios-həyat, koinos-ümumi deməkdir. Bu termin ilk dəfə alman alimi K.Mebius tərəfmdən işlədilib. N.P.Naumova görə biosenoz biosferdə tarixən toplanmış canlı əlaqəli qrupdur ki, onlar ümumi bir yerdə toplanıb və konkret təbii şərait yaradırlar. Ekosistem dedikdə biotik və abiotik komponentlər birgə düşünülür. Biosenoz dedikdə isə yalnız canlı məskunlar nəzərdə tutulur. Biosenozda adətən komponentlərin müəyyən şərait və məkandakı fəaliyyətləri ilə yanaşı 18 onların yerləşdiyi sahənin məhdudluğu göstərilir ki, buna da biotop deyilir. Biosenoz və biotop birlikdə bioqeosenoz adlanır. V.N.Sukacevə görə biogeosenoz yer üzərində olan eynicinsli təbii hadisələri (atmosfer, dağ suxurları, bitki aləmi, canlılar, mikroorqanizmlər, torpaq və hidroqrafık şərait) təşkil edən, daima hərəkətdə olan ayrı-ayrı komponentlərin qarşılıqlı 'təsiri, onlar arasında olan enerji mübadiləsi prosesləri deməkdir. Bu təyinat ekosistem məvhumu ilə demək olar kı, eynidir. Canlı orqanizmlər doğulur, böyüyür və inkişaf edir. Bu zaman onların bioloji kütləsi artır. Avtotraflar vasitəsilə yaradılan kütlə ilkin məhsul adlandırılır. Vahid zamanda yaranan bioloji kütlə ekoloji sistemin bioloji məhsuldarlığı adlandırılır. Bitkilərdən fərqli olaraq bakteriyalar, göbələklər və heyvanlar öz gövdələrini sadə kimyəvi maddələrdən qura bilmirlər. On- lara daha yüksək enerjiyə malik maddələr lazımdır. Bunlar qida baxımından heterotrof adlandırılır. Bu baxımdanda onlan ikinci «produsent» adlandınrlar. Bunların əsas qida mənbəyi avtotraflardır. Avtotrof və heterotroflar ikinci trafıki səviyyə olan «konsumetlər» adlandırılır. Konsumentlər müxtəlif bioaktiv maddələr ifraz edirlər. Bu maddələr digər orqanizmlərin məhvinə və ya stimullaşmasına səbəb olur. Konsumentlər qrupunu üç yerə bölürlər. Birinci bölmə «Fitofaq»lar adlandırılır. Fitofaqlara atmosfer tərəfındən yaradılan ilkin məhsulla qidalanan heyvanlar aid edilir. İkinci bölmə «zoofaqlar» adlandırılır. Bunlar əsasən fitofaq bölməsinə daxil olan heyvanlarla qidalanan yırtıcılardır. Üçüncü bölməyə ikinci bölmə konsumentlərlə qidalanan heyvanlar aid edilir. Ekosistemdə biosenozun fəaliyyətini təmin edən orqanizmlər, mineral maddələr halına qədər çatmış çürüntü və məhv olmuş tullantılar redusentlər 19 adlandırılır. Lakin burada mineralların tərkibində təkcə redusentlər yox konsumentlərində mövcudluğunu qeyd etmək lazımdır. Ölmüş orqanizmlərin cürümə prosesində iştirak edən birinci qrup konsumentlər Saprofaqlar adlandırılır. Bunlara əsasən onurğasızlar aid edilir. Yerüstü ekoloji sistemlərdə orqanizmlərin çürümə prosesi maddələrin dövr etməsinə və onlarm enerjisinə böyük təsir edir. Produsentlər, konsumentlər və redusentlər qruplarının görünüş tərkibi müxtəlif ola bilər. Bu müxtəliflik yalnız ekosistemin növündən (tipindən), coğrafı vəziyyətindən yox həmçinin onların qarşılıqlı müna sibətlərindən də asılıdır. Görünüş tərkibə ilin fəsilləridə təsir edə bilir. Hər bir qrupun ekosistemin fəaliyyətində xüsusi rolu olur. Məsələn, maddələrin su hövzəsində dövrünə produsentlərin və redusentlərin təsiri konsumentlərə nisbətən kifayət qədər azdır. Müxtəlif qrup orqanizmlər məskən etdikləri mühitin antropogen çirkləndirilməsinə müxtəlif münasibət göstərirlər. Məsələn, redusentlər avtotraf və konsumentlərin həyatı üçün lazım olan antropogen maddələrin nəinki fiziki, hətta kimyəvi dəyişməsinə təsir edirlər. Lakin bu proses həmişə baş verə bilmir. Əgər antropogen çöküntü tərkibində müxtəlif toksik kim- yəvi maddələr mövcuddursa resudentlər onların təmizlənməsinə həmişə tam təsir etmək iqtidarında olmurlar. Bu zaman özözünü təmizləmə prosesi pozulur ki, bu da ekosistemin dayanıqlığına təsir edir və onun dəyişməsinə səbəb olur. Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, ekosistemin dəyişməsinə tək insan fəaliyyəti yox, həmçinin orqanizmlərin daxilində gedən proseslərdə böyük təsir göstərirlər. 2.3. Ekosistemin strukturu Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|