Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ

saxlanılmışdır.  Birinci  sahədə  temperatur  TlJ-in  ərimə 

temperaturundan  (715K)  (5)  bir  qədər  yüksək  qoyulmuşdur. 

İkinci  sahə  yod  buxarlarının  kondesləşməsinə  və  ampulun 

partlamasının  qarşısının alınmasına xidmət edir.  Bütün sintez 

müddəti  (3-4  saat)  ampul  silkələnmişdir  (vibratorla).  Cünki 

T1J  ərintisi  metallik  talliumun  səthini  tutaraq  onurı  yodla 

qarşılıqlı təsirini çətinləşdirir.

Reaksiya  qurtardıqdan  sonra  yodun  əsas  kütləsi 

ampulda  tamamilə  «isti»  sahəyə  keçirilmiş  və  yavaş-yavaş 

silkələnməklə  qarışdırılmışdır.  Soyutma  peçi  söndürülməklə 

aparılmışdır.  Alınmış TlJ-in  fərdiliyi  DTA  və  RFA  metodları 

ilə yoxlanılmışdır.

Tədqiq  olunan  TlJ-Te  sisteminin  ərintisini  hazırlamaq 

üçün  Те 

və 

T1J 

müxtəlif  nisbətlərdə 

qarışdırılaraq

O

havasızlaşdırılmış  (~  10  Pa)  kvars  ampullarda  əvvəlcə  BOOK 

temperaturda,  sonra  isə  680K  temperaturda  300  saat 

müddətində  qızdırılmışdır.  Təbəqələşmə  sahəsini  öyrənmək 

üçün  sistemdən  alınan  nümunə  toz  halına  salınmış,  həb 

şəklində preslənmiş və analoji şəkildə təkrar qızdırılmışdır.

Nəticələrin müzakirəsi

Tədqiqat  DTA  (pirometr NTR-75) və RFA  (DRON - 

2,  Си 

К a

  -  şüalanma)  metodları  ilə  aparılmışdır.  DTA-in 

nəticələrinə  əsasən  sistemin  T-x  diaqramı  qurulmuşdur. 

Məlum  olumuşdur  ki,  bu  sistem  krazibinardır,  maye  halda 

güclü  təbəqələşmə 

ilə 

xarakterizə 

olunur. 

Sistemdəki 

ərintilər  95mol%  T1J  (Lı)  və  30 mol%TU  (L

2

)  tərkibində  Lı 

<=>  L2+(T1J)

h

  (T-712K)  monotentik  tarazlıqda  olur. 

Evtektika  tərkibi  25  mol%  TlJ-ə  malik  olur  və  705  К 

temperaturda kristallaşıı*.

TlJ-Te  sistemində  (TU)ı<=>  (TlJ)tı  polimorf çevrilmə 

temperaturu  (450  K)  (5)  dəyişməz  qalır  və  bərk  TlJ-də 

tellurun  qismən 

həll 

olunmasını 

təmin 

edir.  TlJ-Te 

sistemindəki  fazaların  tərkibi aşağıdakı kimidir:

521

---

Т>  712К,  L

1

+L

2 

Т= 705К— 712К, 

L 2+(T1J)

ii

 

Т=450К — 705Kı  (TlJ)n+Te 

T<450K.  (TU)ı + Те

Nəticə:

TlJ-Te  sistemi  kvazibinar  olub  monotektik  tarazlıqla 

və maye halda geniş  təbəqələşmə sahəsi  ilə xarakterizə olunur. 

Sistemdə  kimyəvi  qarşılıqlı  təsir  müşahidə  edilmir.  Alınan 

nəticələr  T1  -  Те  -  J  üçlü  sisteminin  T1J  -  Те  qatılıq  sahəsini 

müstəqil  alt sistem  kimi  ayırmağa  imkan verir.

Ə d ə b i y y a t :

1.  Е.Ю.Переш,  В.Б.Лазарев и др. Неорган.  Материалы,  1993, Т.29, 

№3, с.406-409.

2. И.М.Бабанлы, И.И.Алиев, Я.М.Елчиев. Аз.хим. ж., 2004, №3.

3.  Е.Ю.Переш, О.В.Зудака  и  др.  Неорган. Материалы, 2001, Т.37. 

№8, с.1000-1004.

4.  Г.Брауэр.  Руководство  по  неорган  синтезу.  М.,  Мир,  1985, Т.З, 

с.947.

5.  D.Gubicciotti. - Y.Less. Common.  Met.,  1971, v.24, №2, p.201.

Ş Ə M İ L   M A H M U D O V

N a x ç ıv a n   D ö v lə t  U niversiteti

NAXÇIVAN AĞDƏ RƏ F'OLİMETALLİK 

KONSENTRANTI ƏSASINDA YENİ, BİR VƏ ÇOX 

NÜVƏLİ  MOLİBDEN KARBONİL KLASTER 

BİRLƏŞMƏLƏRİNİN SİNTEZİ VƏ TƏDQİQİ

Naxçıvan  Ağdərə  polimetallik  konsentrantı  əsasında 

yeni,  bir  və  çox  nüvəli  molibden  karbonil  klaster  birləşmələri 

sintez  edilərək  tədqiq  edilmişdir.  Alınmış  birləşmələr  sintez- 

qaz  (CO+H2)  prosesləri  üçün  Mo  -  əsaslı  daha  effektiv,

522

---

sənaye  əhəmiyyətli  katalitik  sistemlərin  yaradılmasında  əsas 

xammal bazası  rolunu oynaya bilər.

Bir və çox  nüvəli  yeni  klaster  birləşmələrinin  sintezi  və 

tədqiqi  istiqamətində  aparılan  tədqiqat  işlərinin  [1-2]  davamı 

kimi molibden əsaslı klaster birləşmələrinin sintezində ilk dəfə 

olaraq  tədqiqat  obyekti  kimi,  Naxçıvan  Ağdərə  polimetallik 

molibden konsentrantındaıı istifadə edilmişdir.

Belə  bir  tədqiqatın  aparılmasına  səbəb,  onun  həm 

elmi,  həm  də  praktiki  cəhətdən  əhəmiyyətli  olmasıdır.  Bu 

baxımdan  bir  və  çox  nüvəli  molibden  karbonil  əsaslı 

birləşmələrinin  sintez-qaz  (CO+H

2

)  proseslərində  daha 

selektiv  və  effektiv  katalitik  sistemlərin  yaradılmasında 

istifadə olunması daha məqsədə uyğundur [ 3].

Yuxarıda  qeyd  edildiyi  kimi  işdə əsas  tədqiqat  obyekti 

kimi  Ağdərə  molibden  konsentratı  götürülmüşdür  və  məlum 

olduğu kimi  onun  tərkibinə bir sıra metallar və qeyri-metallar 

daxil  olmaqla  əsasını  qiymətli  metallardan  12%  molibden, 

1%- qədərini isə renium təşkil edir.

Konsentrantın  əvvəlcə  oksigenlə-  işlədilərək  oksidləş- 

dirilməsi,  tərkibə  daxil  olan  elementlərin  müvafiq  oksidlərinə 

çevrilməsi,  daha  sonra,  onun  HCl-la  işlənməsi,  müvafiq 

xlorhidrat  duzlarına  çevrilməsi  həyata  keçirilmişdir.  Qeyd 

etmək  lazımdır  ki,  oksidləşmədən  sonra  alınmış  kütlənin  tet- 

rahidrofuran  (THF)  polyar  həlledicisi  ilə  yuyulması,  tərkibdə 

olan  Re

2

Ü

7

  asanlıqla  ayrılmasına  səbəb  olur  ki,  bu  da 

gələcəkdə ondan da istfadə olunmasına geniş imkanlar açır.

Beləliklə,  bu  yolla  alınmış  M

0

CI

3

  • 

4

H

2

O  ekstraksiya 

yolu  ilə  o  biri  qarışıqlardan  təmizləndikdən  sonra,  ondan  bir 

və  çox  nüvəli  klaster  birləşmələrinin  sintezində  istifadə 

edilmişdir.  Bunun  üçün  isə  alınmış  molibden  üç  xlorid 

tetrahidrat  duzunun  -  M

0

CI

3

  •  4НгО,  əvvəlcə  termiki  üsulla 

(1)  dehidratlaşdırılaraq  susuz  M

0

CI

3

 

çevrilməsi  həyata 

keçirilməlidir.

M

0

CI

3

 • 4H20   120 -  180°S  MoCh  + ^

Q 

(i)

523

---