Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
157 
zel, rubai ve mühemmes tarzında olmuştur. Bunlarla birlikte,
Bezmi`nin  hicvleri  ve  satirik  içerikli  şiirleri  de  olmuştur.
Firudin bey Köçerli hem de Endelib (Bülbül) lakabını kullanan
Meşedi İsmail Kazımzade’nin eserlerinden de örnekleri Azer‐
baycan  Edebiyatı  kitabına  dahil  etmiştir.  İsmail  Kazımzade
ayrıca ömrünün son 20 yılını eğitime adamış, İrevan'da okul
açmıştır. Onun bu faaliyetleri kitabın "Bilim ve  eğitim" bölü‐
münde daha detaylı anlatılmaktadır.
Firudin bey Köçerli Mütelle tehellüslü şair 1832 doğum‐
lu Mirza Kazım Gazi Esgerzade Ahund Ehmedov’un genç yaş‐
larında  Tebriz  bölgesinden  İrevan'a  geldiğini,  sonra  hayatı
boyunca  İrevan'da  yaşadığını ve orada vefat ettiğini  yazıyor.
İrevan  aydını  Mirza  Abbas  Mehemmedzadeye  istinaden
Firudin Bey Köçerli şöyle yazıyor, Mütelle tüm şiirlerini Fars‐
ça yazmıştır. Fakat öyle orada Firudin Bey Köçerli Mirza Ka‐
zım'ın  hem  Farsça,  hem  de  Azerbaycan  Türkçesinde  yazdığı
şiirlerden  örnek  veriyor.  Mirza  Kazım  da  İsmail  Kazımzade
gibi,  İrevan'da  okul  açmıştı.  O,  ilkokul  öğrencileri  için  kitap
yazmış,  aynı  kitaba  çocuklar  için  yazdığı  şiirlerini  de  dahil
etmiştir.  Mirza  Kazım'ın  çocukları  okuma  yazmaya  teşvik
etmek amacıyla yazdığı dizeleri çocuklar çok kolayca ezberle‐
yebiliyorlardı.
Firudin  bey  Köçerlinin  hakkında  bahsettiği  diğer
İrevanlı  şair  Sabir  lakabı  ile  şiirler  yazan  Hacı  Seyid  Rıza
Emirzade`dir.  Seyid  Rıza  1846  yılında  Hoy  şehrinde  doğmuş
olsa da, 27 yaşından ömrünün sonuna kadar İrevan kentinde
yaşamıştır.  Firudin  bey  Köçerli  Seyid  Rzanı  mutlu,  zarif  bir
şair olarak nitelendiriyor. Şairin kaleminden güzel kasideler,
gazeller, kıtalar çıksa da hepsini toplamak mümkün olmamış‐
tır. Şairin İrevan'a gelmesi Hasan Bey Zerdabi’nin Çiftçi gaze‐
tesini  yayımladığı  zamana  rastlamıştır.  Seyid  Rıza  Emirzade
imzası ile Ekinci gazetesinde şairin düzyazı ve nazımla yazıl‐
NAZİM MUSTAFA 
 
158
dığı eserleri yayınlanmıştır. XIX. yüzyılın sonlarında Hüseyin
Efendi  Gayıbov  Azerbaycan'da  yaygın  olan  şüeranın  eşarına
mecmuadır  adlı  topluya  107  Azerbaycan  şairin  şiirlerinden
örnekler  dahil  etmiştir.  Hazırda  Azerbaycan  Milli  Bilimler
Akademisi  Muhammed  Fuzuli  Elyazmaları  Enstitüsü'nde  bu‐
lunan  bu  topluda  Seyid  Rıza  Emirzade’nin  mühemmes,
müstezad,  terkib‐i  bent  ve  terc‐i  bentleri`nden  örnekler  de
bulunmaktadır.  Seyid  Rıza  1896  yılında  İrevan  kentinde  60
yaşında  vefat etmiştir. Zari lakabı ile şiirler yazan Mirza Ab‐
bas  Seyid  Rıza  Sabir’in  doğum  ve  vefatı  tarihini  mezar  taşı
üzerinde kıta ile (iki beytten oluşan şiir) yazmıştır.
197
İrevanlı  şairlerden  biri  de  Leli  lakabı  ile  şiirler  yazan
Leli Mirza Ağa Ali İrevani olmuştur. O, 1836 yılında İrevan'da
doğmuş ve ilköğretimini medresede almıştır. Küçük yaşların‐
dan babası Hacı Ağa Mirza ile birlikte Tebriz'e gitmiş, baharat
ticareti yapmış, sonra ise lokman hekimlik (eski tıp kitapları‐
na  bakarak  ilaç  yazan  hekim)  yapmıştır.  Daha  sonra  Mirza
Ağa  Ali  İstanbul'da  tıp  fakültesini  bitirmiştir.  Tebriz'e  dön‐
dükten sonra doktor olarak ün kazanmış ve nihayet Tahran'‐
da  Nasreddin  Şah'ın  saray  doktoru  olmuştur.  Doğu  ve  Batı
ülkelerini  Şahla  birlikte  gezmiş,  Fransızcayı  bildiği  için  hem
de Şahın tercümanı olmuştur. Şiirlerini Farsça ve Azerbaycan
Türkçesi`nde  yazmıştır.  Onun  şiirleri  basit  ve  anlaşılır,  aynı
zamanda tatlı dile ve güzel içeriğe sahip olmuştur. Gazel, ka‐
side,  mersiye,  methiye  ve  hicvlerden  oluşan  divanı  1882,
1898  ve  1907  yıllarında  büyük  tirajlarla  basılmıştır.  Mirza
Ağa  Ali  İrevani’nin  geliştirilmiş  Divan`ı  1944  yılında  iki  cilt
olarak  Tebriz'de  basılmıştır.  Firudin  bey  Köçerli  Azerbaycan
Edebiyatı`nda  Leli  Mirza  Ağa  Ali  İrevani’yi  Mirza  Elihan
Şemsül‐Hükema (Leli) ismiyle tanıtarak şiirlerinden iki örnek
                                                            
197
 Firudin bəy Köçərli, Azərbaycan ədəbiyyatı. a.g.e., s.201‐217.

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
159 
sunmuştur.  Leli  Mirza  Ağa  Ali  İrevani  1907  yılında  Tiflis'te
ölmüştür.
198
Firudin bey Köçerli’nin kişisel arşivinde İrevan şairleri‐
nin  şiirlerinden  oluşan  el  yazmaları  da  mevcut  olmuştur.
Firudin  beyin  kişisel  arşivinde  bulanan  Bezmi`nin  (Meşedi
İsmail  Hacı  Kazımzade),  Mütelle`nin  (Mirze  Kazım  Gazi
Esgerzade  Ahund  Ahmedov),  Sabir`in  (Hacı  Seyid  Rıza
Emirzade)  şiirlerinin  elyazmalarından  oluşan  36  sayfa  hac‐
minde  bir  defter,  Leli`nin  (Mirza  Ağa  Ali  İrevani)  şiirlerinin
elyazmalarından  oluşan  8  sayfa  hacminde  diğer  bir  defter
1937 yılında Sovyet istihbaratı tarafından tahrip edilmiştir.
199
Şeyhülislam Fazıl İrevani 1782 yılında İrevan kentinde
doğmuştur. İlk eğitimini şehirdeki medresde almış, 20 yaşın‐
da dünyanın en eski üniversitelerinden biri olan Kahire'deki
El‐Ezher  Üniversitesi'nde  okumaya  gitmiştir.  20‐25  yıl  Kahi‐
re'de kalarak mükemmel bir eğitim almıştır. Sonra İsfahan ve
Tebriz şehirlerinde ahundluk (imamlık) yapmıştır. Doğu tari‐
hi ve din bilimleri hakkında eserler yazmıştır. Yurda döndük‐
ten sonra İrevan'daki Gök Cami`nin baş ahundu olmuştur.
Müçtehid Fazıl İrevani 1843 yılında Kafkas Müslüman‐
ları Şii Ruhani İdaresi Başkan Yardımcısı ve 1847‐1872 yılla‐
rında Kafkasların Şeyhülislamı olmuştur. 1872 yılında Şeyhü‐
lislam  görevinden  istifa  eden  Fazıl  İrevani  yeniden  İrevan'a
dönmüş  ve  kendi  ismine  olan  Şeyhülislam  mahallesinde  ya‐
şamıştır. Fazıl İrevani 1885 yılında doğduğu İrevan kentinde
103 yaşında vefat etmiştir.
Fazıl  İrevani’nin  Kitabut‐taharet  (Paklık  kitabı)  eseri
1883 yılında Tebriz'de taş baskı (litografiya) yöntemi ile ba‐
sılmıştır.  Onun  Gül  ve  Bülbül  öyküsü  Petersburg'da  yaşayan
                                                            
198
 İbid, s. 218‐219.
199
 İbid, s. 218‐219.
NAZİM MUSTAFA 
 
160
Hocens Markar Geğamyan tarafından tercüme edilerek 1812
yılında Ermeni ve Rus dillerinde basılmıştır. Sonra ise bu eser
Hocens Markar’ın kendi orijinal eseri olarak, Avrupa'da Fran‐
sız  ve  Alman  dillerinde  defalarca  basılmıştır.  Eseri  Fransız
diline  Vayyan  de  Floribal,  Alman  diline  Yozef  fon  Hammer
tercüme  etmişlerdir.  Fransız  araştırmacı  Charles  Jorjien
1892'de  konuyla  ilgili  şunları  söylemişti:  Kızılgül  ve  Bülbül
eseri  Fazıl  veya  Fazili  adlı  Türk  yazarının  eseridir,  Hocens
Markar  sadece,  Kızılgül  ve  Bülbül`ü  Ermeni  ve  Rus  dillerine
tercüme  ederek  kendi  eseri  olarak  bastırtmıştır.  Kitabın  asıl
yazarının  Fazıl  İrevani  olduğu  ortaya  çıktıktan  sonra  bile,
Ermeniler  Kızılgül  ve  Bülbül`ü  1950  yılında  yine  de  Ermeni
yazarının  eseri  olarak,  Fresno`da  (ABD)  bastırtmıştır.
200
Kızılgül ve Bülbül eserinin orijinali Matenadaran`da
201
Mesrop
Maştos Eski Elyazmaları Enstitüsü'nde bulunmaktadır.
İrevanlı  şairler  arasında  ilk  defa  Molla  Hüseyin
İrevani`nin  kitabı  ana  dilinde  basılmıştır.  Onun  201  sayfalık
resimli  Müseyibname  kitabı  1888  yılında  Tebriz'de  basılmış‐
tır.  Bir  yıl  sonra  ise  Tebriz'de  Mirza  Ağa  Ali  Hekimi
İrevani’nin divanı basılmıştır. 239 sayfalık bu divan Azerbay‐
can ve Fars dillerinde yayınlandı.
XIX.  yüzyılın  ikinci  yarısından  itibaren  bir‐biri  ardına
İrevan'da devlet ve özel okulların açılması hem tercüme ede‐
biyatının, hem de ayrı‐ayrı Azerbaycanlı yazarların kitapları‐
nın baskısının yapılmasını gerektiriyordu. XIX. yüzyılın sonla‐
rında İrevan'da yaşayan aydınlardan Ebülfet Şahtahtinski`nin
tercüme ettiği İohann Volfhang Goethe'nin Genç Verterin ıstı‐
rapları,  E.Z.Gemerlinski’nin  tercüme  ettiği  Molyerin  Zoren
Tabip, Firudin bey Köçerli’nin tercüme ettiği Talimatı‐Sokrat
kitapları  Azerbaycanlı  aydınların  ilk  çeviri  edebiyatı  kabul
                                                            
200
 İsrafil Məmmədov, İrəvan dəftəri. Bakı, Adiloğlu, 2002, s.19‐21.
201
 Ermenistan Bakanlar Kurulu bünyesinde Eski Elyazmalar Enstitüsü

---