İREVAN ŞEHRİ
165
Telman Nezerli,
Eleşref Bayramov, Serdar Celal, Mahmut
Rahimov, Mehmet Mübariz gibi Azerbaycanlı yazarlar Erme‐
nistan Yazarlar Birliği Türk bölümü ile yakından çalışmışlar‐
dır. Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesi, Ermenis‐
tan Yüksek Sovyeti ve Halk Komiserleri Kurulu gazetesi
Kızıl
Şafak düzenli olarak Azerbaycanlı şair ve yazarların eserlerini
basmıştır. Ermenistan Yazarlar Cemiyeti'nin Azerbaycanlı
bölümünün daimi binası olmadığı için edebi toplantılar çok
zaman ya İrevan Türk Pedagoji Yüksekokulu`nda, ya da
Kızıl
Şafak gazetesinde yapılıyordu. Bakü'den gelen şair ve yazar‐
lar
Kızıl Şafak`in konuğu oluyordu. 1935 yılında Yusuf Vezir
Çemenzeminli,
Mehmet Said Ordubadi, Mikayıl Müşfik ve
Sabit Rahman’dan oluşan heyet İrevan'a gelmiş, öncelikle
Kızıl Şafak binasında, sonra ise İrevan Konservatuarı toplantı
salonunda edebiyyat dünyası temsilcileri ve öğrencilerle gö‐
rüşmüştür. Ünlü şair ve yazarlardan Samed Vurgun, Süley‐
man Rüstem, Mikayıl Refili, Mir Celal İrevan'da, Azerbaycanlı
edebiyat dünyası temsilcileri ile görüşmeler yapmıştırlar.
1935 yılında Ermenistan'da Sovyet yönetiminin kurul‐
masının 15. yıldönümü dolayısıyla şiir antolojisi basılmıştı.
Seçmeye Abbas Tahir'in, Nesib Efendiyev’in, Abbas Azeri’nin,
İnsaf Ağazade’nin, Ali Şahin'in, Ermeni yazarı Stepan
Zoryan’ın ve Serdar Celal'in şiirleri ve hikayeleri dahil edil‐
mişti. Fakat bu dönemde Azerbaycanlı yazarlara karşı baskı‐
lar da sürmüştür. Onların çoğu Türkiye'ye casusluk yapmakla
itham edilerek tutuklanmışlardır. İrevan edebi‐kültürel tem‐
silcilerinden Mustafa Hüseynov,
Abbas Azeri, Mirza Hüseyin
Ağa, Ahmet Ahmedov, Abdullah Mirzayev, Ekber Resulov,
Mirza Askerov, Yunis Ağayev gibi aydınlar 1937 baskılarının
kurbanı olmuşlardır. Birçok İrevanlı aydın bu baskılardan
kurtulmak için Ermenistan'ı terk etmek zorunda kalmıştır.
208
208
Cəlal Allahverdiyev,
İrəvan ədəbi mühiti. Bakı, Elm, 2010, s.43‐44
NAZİM
MUSTAFA
166
1936‐1946 yılları arasında İrevan'da Ermeni yazar ve
şairlerin eserleri Azerbaycan diline tercüme edilerek basılsa
da, Azerbaycanlı yazarların kitapları basılmamıştır. 1947 yı‐
lında Abbas Tahir'in, 1949 yılında ise Serdar Celal'in şiirler
kitapları yayımlanmıştır. 1948‐1953 yıllarında Azerbaycanlı‐
ların Ermenistan`dan sürülmesi nedeniyle İrevan`dakı Azer‐
baycan edebiyat hayatının durmasına neden olmuştur. Sade‐
ce 1957 yılından itibaren 1959, 1960, 1962, 1963, 1964,
1965, 1967 yıllarında Azerbaycanlı şairler, yazar ve gazeteci‐
lerin eser ve çeviri örneklerinden oluşan
Edebi Ermenistan
dergisinin 8 sayısı yayınlanmıştır. 1958 yılından itibaren ayrı
araştırmacıların Azerbaycan‐Ermenistan edebi ilişkilerine,
Azerbaycan edebi ortamının Ermeni edebi ortamına etkisine
dair araştırmaları İrevan'da yayımlanmıştır. 1958 yılında
İrevan'da Ekber Yerevanlı’nın
Ermeni‐Azerbaycan sözlü halk
edebiyatı ilişkileri, 1962 yılında yine aynı yazarın
M.E. Sabir ve
Ermeni halkı, 1966 yılında Muharrem Bayramov’un
İş arka‐
daşları. C. Memmedguluzade ve A.Şirvanzade, 1967 yılında
Teymur Ehmedov tarafından C. Memmedguluzade’nin doğu‐
munun 100 yıldönümüne adanmış
Arkadaşlık ve saadet
nağmekarı, 1968 yılında Ekber Yerevanlı’nın
Azeri‐Ermeni
edebi ilişkileri. Eski dönemden XVIII. yüzyılın sonuna, 1971
yılında Muharrem Bayramov’un
Aleksander Şirvanzade ve
Azerbaycan, 1974 yılında Ekber Yerevanlı’nın
Hovanes
Tumanyan ve Azerbaycan edebiyatı, 1975 yılında yine aynı
yazarın
Avetik Isahakyan ve Azerbaycan edebiyatı araştırma‐
ları yayınlanmıştır. O dönemde iki halk arasındaki dostluğun
ve enternasyonalist koşulların dışavurumu olan bu eserler
zengin ve çeşitli kaynak oluşturması açısından hala güncelli‐
ğini korumaktadır.
XX. yüzyılın 60'lı yıllarından
itibaren Sovyet
Ermenistanı gazetesinin binası ve İrevan Pedaqoji
Universitesi`nin Azerbaycan Dili ve Edebiyatı Fakültesi Er‐
menistan’daki Azerbaycan Türkü aydınların toplandığı me‐
İREVAN ŞEHRİ
167
kana dönüşmüştü.
Sovyet Ermenistanı gazetesinde yayınlanan
eserler örnek alınarak öğrencilerin yorum ve eleştiri yapma
yeteneğini geliştiriliyordu.
İrevan Diller Üniversitesi`nin Azerbaycan Dili ve Edebi‐
yatı Fakültesi öğretmenleri İrevan arşivlerinde araştırmalar
yapıyor, Azerbaycan edebiyatının nadir örneklerini ortaya
çıkarıyor ve onları edebiyat kamuoyunun dikkatine sunuyor‐
lardı. 1436‐1467 yıllarında Azerbaycan Karakoyunlu devleti‐
nin sultanı Muzafferüddin Cahanşah
Hakiki lakabı ile Azer‐
baycan Türkçesinde şiirler yazmıştır. Hakiki’nin
Divanı`nı
İrevan Diller Üniversitesi öğretim görevlisi Dr. Latif
Hüseyinzade ortaya çıkarmıştır. Uzun süre aynı
Divan`ın ne‐
rede olduğu hakkında net bir bilgi olmamıştır. Sadece 1961
yılında elyazmanın sırrı ortaya çıkmıştır. Hakiki’nin
Divan`ı
uzun süre İstanbul'da, sultanlarının saray kütüphanesinde
muhafaza edilmiş. Sultan Abdülhamit'in döneminde yazı kü‐
tüphaneden
kaybolmuş, bir süre sonra ise Mısır'da, İskende‐
riye kütüphanesinde bulunmuştur. Fakat sonra Londra'da
bulunmuştur. Aynı yazı buradan da kaybolmuş ve en sonra
New‐York'ta yaşayan Ermeni koleksiyoncusu Arutyun
Gazaryan’ın kişisel arşivinde ortaya çıkmıştır. Onun vasiyeti
doğrultusunda koleksiyonu İrevan Devlet Üniversitesi'ne
verilmiştir. Latif Hüseyinzade Hakiki’nin
Divan`ını burada
bulmuş ve ona önsöz yazarak 1966 yılında İrevan'da
Hayastan yayınlarından yayınlatmıştır.
209
1975 yılında Azerbaycan edebiyatçısı Sednik Paşayev’in
İrevan'da yayımladığı
Ermeni aşıklarının Türkçe şiirleri kitabı
Azerbaycan aşık sanatının Ermeni edebiyatına etkisini öğ‐
renmek açısından değerli bir kaynak oluşturmaktadır.
209
Söhbət Məmmədov,
Sovet Ermənistanında Azərbaycan kitabı
(1925‐1985). İrəvan, 1985, s. 113.
NAZİM MUSTAFA
168
Sovyet Ermenistanı'nın Azerbaycan kitabı`nda 1960‐
1985 yıllarında İrevan'da Ermenistan Yazarlar Birliği Azer‐
baycan Edebiyatı Bölümü tarafından Azerbaycanlı
şair ve
yazarların 50'ye yakın kitabının basıldığı hakkında bilgi ve‐
rilmiştir.
İrevan Devlet Diller Üniversitesi`nin Azerbaycan Dili ve
Edebiyatı Bölümü Başkanı Dr.Ekber Yerevanlı (Süleymanov
Ekber Yunis oğlu, 1921‐1981) 50'lerin ortalarından hayatının
sonuna kadar Ermenistan Yazarlar Birliği`nin Azerbaycan
Edebiyatı Bölümü Başkanı olmuştur. 1981‐1984 yıllarında ise
bölüme şair Hidayet Orucov başkanlık yapmıştır.
1982 yılında
Sovetakan groğ (Sovyet yazarı) Yayınevi
Hidayet, Tahir Talıblı, Ferhad Velizade, H.Elekberov ve Refik
Musa'nın şiirlerinden oluşan
Sevgi harayı toplu yayınlamıştır.
Edebi Ermenistan antolojisinin sonuncu ‐ 9. baskısı 1985 yı‐
lında yayınlanmıştır.
1980`li yıllarda Ermenistan`da Azerbaycanlı aydınlara
baskıların artması ve onların Ermenistan`dan sürülmesi ede‐
bi ortamı da olumsuz etkiledi. 1908 yılında İrevan'da doğan,
Ermenilerin Azerbaycanlılara karşı yaptıkları katliamların
canlı tanığı olan Seriye Hatun'un
İrevan bayatıları kitabı 1998
yılında Güneş Yayınevinde basıldı. İrevan kökenli Azerbaycan
şairleri, yazarların ve gazetecilerin eserleri toplanarak 2004‐
2008 yıllarında
Edebi İrevan şeklinde toplu basılmıştır.
Azerbaycan Bilimler Akademisi Folklor Enstitüsü 2004
yılında
Azerbaycan folkloru antolojisi serisinden
İrevan Çuku‐
ru folkloru kitabını yayınlamıştır. Bu kitapta yüzyıllarca
İrevan şehri ve çevresindeki folklor örnekleri toplanılmıştır.
Tiyatro
İrevan şehrinde ilk tiyatro gösterileri XIX. yüzyılın ikin‐
ci yarısında yapılmıştır. Eski kültür merkezlerinden biri olan,