Pedagogika universiteti a. A. Normatov matematika tarixi

I bob. Matematika rivojlanishining birinchi davri
I-§. Matematika tarixini dasturi va uslubi 
Reja:
1. Matematika tarixining dasturi va uslubi. 

2. Matematikani rivojlantiruvchi kuchlar va uning boshqa fanlar bilan aloqasi.

3. Matematika tarixining materialistik dunyo qarashni shakllantirishdagi roli. 
4. Matematika o’qituvchilari uchun matematika tarixini bilishning axamiyati va
roli. 
5. Matematika tarixini rivojlanish davrlari.

Matematika fanini rivojlanishini asoslari, boshqa fanlarini rivojlanishi kabi, inso-

niyat faoliyatining amaliy ehtiyojlaridan kelib chiqadi.Fanning rivojlanishi bu ishlab chi-
qarishning shakllanishi bilan asoslanadi.”Matematika, boshqa fanlar kabi, odamlarning 
amaliy ehtiyojlari natijasida vujudga keldi;bular: er maydonining yuzalarini o’lchash,
idishlarning sig’imini o’lchash, vaqtni o’lchash va mexanikaning elementlari-
dir”.F.Engelьs.Andi - Dyuring.
Ќaqiqatan ham matematikaning turli bo’limlari real dunyoning fazoviy formalarini 

va miqdoriy munosabatlarini o’rganishda o’zining metodlarining turli tumanligi bilan

ajralib tursada, yagonaligi va umumiyligi bilan yaxlit birlashtirib turadi.Matematika fa-
nining mazmuni quyidagicha;
1) uning rivojlanish jarayonida yig’iladigan - faktlar; 
2) faktlar asosida ilmiy tasavvurning shakllanishi - gipoteza. Ўz o’rnida bu tajriba orqali
tekshiriladi; 
3) faktlar va tajribalar natijalarini umumlashtirish hamda ularni nazariya va qonunlar
ko’rinishiga keltirish; 
4) nazariya va qonunlarni o’rganish, matematikani o’rganishni xarakterlaydigan umumiy
yo’nalishlarni ifodalovchi metodologiyani yaratish. 
Bu elementlar doimo o’zaro aloqadorlikda va rivojlanishdadir.Ana shu aloqadorlik-

ni va rivojlanishni o’rganish bizlarni qanday tarixiy davrga olib borishini tushunish,

ro’yobga kelish sabablarini aniqlash - aynan mana shu matematika tarixining predmetini 
ifodalaydi. Shuning uchun matematika tarixi - matematikaning rivojlanishining qonunla-
rini o’rganuvchi fandir. 
Yuqoridagi aytilganlarga asosan matematika tarixi quyidagi masalalarni hal qilishi 

kerak.
Birinchidan - matematikani fan sifatida rivojlanishining haqiqiy mazmuni yoritili-

shini. Bularda matematikaning metodlari, tushunchalari va fikrlari qanday paydo

bo’lganligi, ayrim matematik nazariyalar tarixan qanday dunyoga kelgani yoritilishini. 
Xalqlarda ma’lum tarixiy davrlarda matematikani rivojlanishini xarakteri va xususiyatlari-
ni aniqlashni barcha zamondagi ulug’ olimlarning qo’shgan hissalarini yoritishni hal qi-
lish.

Ikkinchidan - matematika tarixi matematikani turli-tuman aloqalarini ochishi; 

jumladan; matematikani odamlarning amaliy ehtiyojlari va faoliyatlari bilan aloqasini,

boshqa fanlar rivojlanishi bilan aloqasini ochish, jamiyatning sotsial va iqtisodiy struktu-

---

---

6
rasiga va sinfiy kurashlarga ta’sirini ochish, xalqlarning olim individining, olimlar kollekti-

vining rolini ochishdan iborat.

Uchinchidan - matematika tarixini o’rganish hozirgi zamon matematikasini man-

tiqiy mazmunini, rivojlanish dialektikasini va kelajagini to’g’ri tushunishga yordam beri-

shi kerak. 
Matematika juda qadimgi fanlardan biri bo’lib dastlabki bosqichlarda o’zaro mu-

omala va mehnat faoliyatlari asosida shakllana boshladi. U asta-sekin rivojlana boshladi,

ya’ni faktlar yig’a boshladi. 
Matematika mustaqil fan sifatida vujudga kela boshlaganda uning bundan keyingi 

rivojlanishiga matematik bilimlarning o’zi ham ta’sir eta boshladi

Shulardan ba’zilarini qayd etib o’taylik. 

1) N’yutonning (differentsial va integral xisobining ilk qadamlari) flyuksiyalarni hi-

soblash usuli darhol mexanikani masalalarini hal qilishni umumiy metodi darajasigacha
ko’tarildi. 
2) Lagranj algebraik tenglamalarni radikallarda hal qilish problemasini izlaganda 

tenglama ildizlarini “gruppalash masalalarini” qaragan edi. Keyinroq esa E.o’alua grup-

palar nazariyasini rivojlantirib, yuqoridagi problemani hal etdi. So’ng XIX asrda A.Keli 
gruppaga ta’rif berdi. S.Li esa uzluksiz gruppalar nazariyasini yaratdi.1890 yilda
E.S.Fedorov gruppalar nazariyasi kristollografiyaga tatbiq etdi.Ќozirda esa gruppalar na-
zariyasi kvant fizikasining ilmiy quroliga aylangan.
Bulardan ko’rinadiki matematika nafaqat o’z-o’zini rivojlantiradi, balki boshqa fan-

larning rivojlanishiga va aksincha boshqa fan yutuklari asosida o’zi ham rivojlanadi.

Matematika metodlarini tabiiy fanlarga tatbiqi; 

1) U yoki bu hodisani mazmuniga mos keluvchi matematik masalani bayon etish, 

ya’ni matematik modelini vujudga keltirish va uni echishning metodini topish;
2) Matematik modelni echish va uning forma va metodlarini takomillashtirish va 

mantiqiy kamolotga intilish;

So’ngi yillarda fan va texnikaning jadal rivojlanishi (kiberneti- 

ka, hisoblash texnikasi,...) ekonomika, boshqarish sistemasi, psixologiya, meditsina va

boshqa sohalarda matematikaning roli yanada kuchayib ketdi. Matematika tarixi mate-
matikaning rivojlanish jarayonida ko’pdan - ko’p yorqin dalillar bilan bir qatorda qorong’u
zulmat davrlarini boshidan kechirganligidan dalolat beradi. Ќaqiqatdan, xam din peshvo-
lari din ta’limotiga mos kelmagan har qanday yangilikning yo’q qilishga yoki bo’g’ishga
intilganlar. Faqat ayrim olimlarning katta jasoratigina fanni ilgari siljishi uchun imko-
niyatlar yaratib bergan.
Jumladan Kopernik va o’aliley, Ulug’bek qismatlari. Yoki XVII asrda Leybnits va 

Nьyuton asarlarida cheksiz kichiklar hakida ma’lumotlar paydo bo’lishi bilan episkop

Berklining qattiq tanqidiga uchradi. 
Yoki limitlar nazariyasi XIX asr oxiriga qadar qattiq tortishuvlarga sabab bo’lib keldi.
Ќatto Koshining ishlari ham bunga barham bera olmagan edi. 
Yoki N.I.Lobachevskiy ishlari o’limidan so’ng XIX asr oxirida tan olindi. (Ya.Bolьyai va
o’auss ishlari). 
Matematikani sotsial-iqtisodiy sohalarga ta’sirini chuqurroq ko’rabilish uchun un-

ing tarixini turli ijtimoiy formatsiyalar bilan birgalikda qarash kerak.

---

---

7

Qadim davrda fan boylarning ermagi bo’lgan.
O’rta asrlarda esa fan ko’p jihatdan boy-feodallarning manfaatiga, dinga 

bo’ysundirilgan (savdo ishlari, hosil bo’lish, meros bo’lish, o’zga erlarni bosib olish, ta’sir

doiralarni kengaytirish). 

Matematika fanida ilg’or va reaktsion kuchlarning kurashi har doim sinfiy 

xarakterga ega bo’lib kelgan. Ayniqsa tarixiy va filosofik masalalarda bu yaqqol ko’rinib

turadi . Keyingi boblarda bu faktga konkret misollar keltirib boriladi.
Demak, matematika tarixini bilish fanni mantiqan va tarixan rivojlanishining asosiy 

faktlarini va qonunlarini to’g’ri bilish va talqin qilish imkonini beradi, sxolastikani bartaraf

etadi, ilmiy dunyoqarashni shakllantiradi. 
Matematika tarixida o’zining xarakteri jihatidan bir - biridan tubdan farq qiladigan 

davrlar mavjud bo’lib, bunday ajratishlar davlatlarda nisba-

tan , sotsial - iqtisodiy formatsiyalarga nisbatan , buyuk kashfiyotlarga nisbatan va hoka-
zo qarab davrlarga bo’linishi mumkin. Shulardan biri A.N.Kolmogorov taklif etgan va-
riantdir. 
U quyidagicha: 

I. Matematikaning ro’yobga kelishi. 

Bu davr eramizdan oldingi VI - V asrlargacha davom etib, bu paytga kelib matema-

tika mustaqil fan sifatida shakllanadi. Bu davrning boshlanishi esa, o’tmish ibtidoiy davr-

ga qarab boradi. Bu davrda matematika hali fan sifatida shakllanmagan bo’lib, qilingan 
ishlarning xarakteri asosan kuzatish va tekshirish natijalari asosida materiallar
to’plashdan iborat bo’lgan. 
II. Elementar matematika davri. 

Bu davr eramizdan oldingi VI - V asrlardan boshlanib, to hozirgi XVI asrgacha 

bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrda asosan o’zgarmas miqdorlarga oid masalalar
atroflicha o’rganilgan bo’lib (bularning ba’zilari o’rta maktab kursiga kiritil-
gan),matematikaning bundan keyingi rivoji o’zgaruvchi miqdorlarning kiritilishi bilan
bo¼liq.

III. Ўzgaruvchi miqdorlar matematikasi. 

Bu davrning boshlanishi o’zgaruvchi miqdorlarning kiritilishi, Dekart analitik geo-

metriyasi vujudga kelishi, Nьyuton va Leybnits asarlarida differentsial va integral xisobi

tushunchalari paydo bo’lishi bilan xarakterlidir. XVI asrdan to XIX asrgacha davom etgan 
bu davrda matematika jadal sur’atlar bilan rivojlandi, yangi bo’limlar vujudga keldi. Bar-
cha ilmiy yo’nalishlarning bunday rivoji matematikani hozirgi zamon ko’rinishiga olib ke-
linishiga sabab bo’ldi. Ќozirda biz buni matematikaning klassik asoslari deb yuritamiz.
IV. Ќozirgi zamon matematikasi davri. 

Bu davrda yangi matematik nazariyalar, matematikaning yangi-yangi tatbiqlari 

vujudga keldikim, u matematika predmetini mazmunini judayam boyitib yubordi. Bu esa
o’z navbatida matematika asosini (aksiomalar sistemasini, isbotlashning mantiqiy usulla-
rini va boshqalar) Ќozirgi zamon matematikasining yutuqlari asosida qayta ko’rib chi-
qishni taqozo etadi.
Tekshirish savollari:
1. Matematika tarixining dasturi nimalardan iborat? 
2. Matematika tarixining uslubi nimlardan iborat?

---

---

8
3. Matematikani rivojlantiruvchi kuchlar va uning boshqa fanlar bilan aloqasini ta’riflab 

bering.
4. Matematika tarixini bilishning ahamiyati va rolini misollarda bayon eting. 

5. Matematika tarixini rivojlantirish davrlarini izohlab bering.