Pedagogika va psixologiya

I BOB. O`SMIRLIK DAVRINING UMUMIY XUSUSIYATLARI

1. 
   O’smirlarning yosh-psixologik xususiyatlari
   

Psixologiya fanining muhim sohalaridan biri bo‘lmish yosh psixologiyasi fani bevosita inson psixologiyasining namoyon bo‘lishi va rivojlanishining turli yoshlarda qanday kechish xususiyatlari, qonuniyatlari, mexanizmlarini o‘rganadi. Psixika namoyon bo‘lishining yosh xususiyatlari o‘rganilar ekan, shuni nazarda tutish kerakki, yosh psixologiyasida turli yosh davrlari bir-biridan sezilarli farqlanadi. Bular: chaqaloqlik davri, ilk bolalik davri, maktabgacha ta’lim davri, kichik maktab yoshi davri, o‘smirlik davri, ilk yoshlik dav­ri, yoshlik davri, yetuklik davri va keksalik davrlaridir. Bu davrlarning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga, sifatlarga ega bo‘lib, ular bir-biridan odamning xronologik yosh ko‘rsatkichlariga ko‘ragina emas, balki shu davrda inson ruhiyatida kechadigan hodisalar, ro‘y beradigan o‘zgarishlar, uning ruhiyatidagi umumiy qonuniyatlarga ko‘ra ham farqlanadi. Biz ushbu mavzu orqali Sizlar hakingizda, Siz o‘smirlarning yosh-psixologik xususiyatlaringiz haqida, ya’ni o‘smirlik davri psixologiyasi haqida to‘xtalib o‘tamiz.
O‘smirlik davri insonni bolalikdan — yoshlikka o‘tuvchi va o‘z navbatida boshqa davrlardan o‘zining nisbatan keskinroq, murakkabrok kechishi bilan farqlanib turuvchi davrdir. Bu davr taxminan bolalarning 5—8-sinflarda o‘qish paytlariga to‘g‘ri keladi va 11—12 yoshdan 14—15 yoshgacha bo‘lgan davr oralig‘ida kechadi. Ayrim bolalarda bu davr 1—2 yil ertaroq yoki kechroq kuzatilishi ham mumkin.
O‘smirlik davri ayrim maxsus psixologik adabiyotlarda «o‘tish davri», «og‘ir davr», «inqiroz davri» kabi nomlar bilan ham ataladi. Bu davrning «og‘irligi», «keskinligi», «murakkabligi» nimalar bilan asoslanadi? O‘smirlik davrining og‘ir, murakkab davr ekanligi ko‘plab psixologik, fiziologik, ijtimoiy omillar bilan bog‘liq. Bu davrda rivojlanishning barcha jihatlari: jismoniy, aqliy, axloqiy, ijtimoiy va shu kabilarning mazmun mohiyati ham o‘zgaradi.
Bu davrda o‘smir hayotida, uning ruhiyati, organizmining fizio­logik holatlarida, uning ijtimoiy holatida jiddiy o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Aksariyat holatlarda ularda bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan turli xil an’analar kuzatiladi. Bu davrga kelib bola endi «bola» emas va shu bilan birga hali «katta» ham emas. Uning o‘z-o‘ziga va atrofdagilarga nisbatan bo‘lgan munosabatlari bu­tunlay boshqacha xarakter kasb etib boradi. Uning qiziqishlari tizimi, ijtimoiy yo‘nalganligi qaytadan shakllanadi, o‘z-o‘zini anglashi, baholashi, qadriyatlari o‘zgaradi. Uning uchun o‘z «men»i va shu «men» ning ahamiyati ortadi.
O‘smir organizmida ro‘y beradigan o‘zgarishlar shundan iboratki, bola rivojlanishining ayni shu davrida biologik, fiziologik yetukligi borasida tub o‘zgarishlar amalga oshadi. Fiziologik rivojlanish va jinsiy balog‘atga yetish jarayonining yangi bosqichi boshlanadi. Organizmdagi o‘zgarishlar bevosita o‘smir endokrin sistemasining o‘zgarishi bilan boshlanadi. Bu davrda gipofiz bezining funksiyalari faollashadi. Uning old kismidan ajralib chiqadigan garmon organizm to‘qimalarining o‘sishi va boshqa muhim ichki sekretsiya bezlari (qalqonsimon bez, buyrak usti va jinsiy bezlar) ishlashini kuchaytiradi. Ularning faoliyati o‘smir organizmida ko‘plab o‘zgarishlarni yuzaga keltiradi, jumladan bo‘y o‘sishining keskin tezlashishi (bir yilda o‘g‘il bolalarda 4—5 sm, qizlarda 3—4 sm o‘sishi kuzatiladi), jinsiy balog‘atga yetish, jinsiy organlarning rivojlanishi va ikkilamchi jinsiy belgilarning paydo bo‘lishi amalga oshadi. Bu jarayon qiz bolalarda 13—15 yoshlarda nisbatan jadal kechadi. Jismoniy rivojlanish va jinsiy yetilishning akseleratsiyalashuvi kuzatilayotgan hozirgi vaqtda ayrim qizlar 9—10 yoshda, o‘g‘il bolalar esa, 11—12 yoshlarida jinsiy balog‘atga yetishning ilk bosqichida bo‘lishi mumkin. Bo‘yning o‘sishi, vaznning ortishi, ko‘krak qafasining kengayishi — bularning barchasi jismoniy rivojlanishining o‘smirlik yoshiga xos xususiyatlaridir. Shular tufayli o‘smirning tashqi ko‘rinishi bolaning tashqi ko‘rinishiga qaraganda farq qiladi: tana proporsiyasi kattalarga xos ko‘rinishga ega bo‘ladi. Shuningdek, o‘smirning yuz tuzilishi ham o‘zgarib bosh suyagining yuz qismi jadal rivojlana boradi. Ûsmirlik yoshida umurtqa pog‘onasining o‘si­shi bo‘yning o‘sish tempidan orqada qoladi.²
Chunki, 14 yoshgacha umurtqa pog‘onalari o‘rtasidagi oraliqlar tog‘aylar bilan to‘lgan bo‘ladi, bu esa ortiqcha jismo­niy zo‘riqish, tana holatining noto‘g‘ri turishi tu­fayli umurtqa pog‘onasining noto‘g‘ri rivojlanishga moyilligini bildiradi. Umurtqa rivojlanishini buzilishining eng ko‘p holati 11—15 yoshlarga to‘g‘ri keladi va ayni shu yoshlarda ro‘y berishi mumkin bo‘lgan defektlarni ham bartaraf etish oson kechadi. 20—21 yoshlarga yetib tos suyaklarining o‘sishi yakunlanadi (shu davrda qizlarning jinsiy organlari ham yetiladi).
Muskul vazni va muskul kuchlarining ortishi jinsiy balog‘atga yetishning oxirlarida nisbatan jadalroq amalga oshadi. Bunda o‘g‘il bolalarda muskullarning rivojlanishi erkaklarga xos tipda, qiz bolalarning yumshoq to‘qimalari esa ayollarnikiga xos tipda amalga oshadi. Bu esa har bir jins vakiliga o‘ziga xos erkaklik va ayollik sifatlarini beradi. Bu jarayonlarning nihoyasiga yetishi esa o‘smirlik davridan keyin amalga oshadi. Muskul kuchlarining ortishi o‘smir jismoniy imkoniyatlarini kengaytiradi. Buni bolalar juda yaxshi anglaydilar va ularning har biri uchun bu juda muhim ahamiyatga ega. Biroq o‘smir muskullari kattalarnikiga qaraganda tez toliquvchan bo‘ladi va davomli kuchlanishlarga dosh berolmaydigan bo‘ladi. Shuning uchun sport va jismoniy mehnat bilan shug‘ullanishda buni inobatga olish lozim. Turli organ va to‘qimalarning o‘sishi yurak faoliyatiga ham yuqori talablar qo‘yadi. O‘z navbatida yurak ham qon tomirlariga qaraganda tezroq o‘sadi. Bu jarayon yurak qon-tomir sistemasi faoliyatidagi funk­sional buzilishlarga sabab bo‘lishi, yurak urishining tezlashishi, qon bosimining ortishi, bosh og‘rig‘i, bosh aylanishi, tez toliquvchanlik kabilar ko‘rinishida namoyon bo‘lishi mumkin. Shuningdek, o‘smirlik davrida ichki sekretsiya bezlari faoliyati bilan bog‘liq ravishda organizmda keskin o‘zgarishlar ro‘y beradi. Ayniqsa, qalqonsi­mon bez va jinsiy bezlar ajratib chiqaradigan garmonlar organizmda modda almashinishining katalizatori vazifasini bajaradi. Chunki, endokrin va nerv sistemalari bir-biriga uzviy bog‘liqdir. Shunga ko‘ra, o‘smirlik davri bir tomondan quvvatning keskin ortishi va ikkinchi tomondan patogen ta’sirlarga o‘ta sezgirligi bilan xarakterlanadi. Shuning uchun aqliy yoki jismoniy ortiqcha toliqish, uzoq muddatli asabiy zo‘riqish, effektlar, kuchli salbiy hissiyotlar (qo‘rqish, g‘azab, xafagarchilik) endokrin buzilishlarga (menstrual siklning vaqtincha buzilishiga) va nerv sistemasi funksiyasining buzilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Bunday buzilishlar ta’sirlanuvchanlikning ortishi, o‘zini tuta bilmaslik, parishonxotirlik, ishda mahsuldorlikning pasayishi, uyquning buzilishi kabilarda namoyon bo‘ladi. O‘smirlik davrida endokrin va nerv sistemalari faoliyatining bolalik davrida mavjud bo‘lgan muvozanati buziladi, yangisi esa endigina o‘rnatilayotgan bo‘ladi. Bunday qayta qurilishlar, albatta, o‘smirning ichki holati, kayfiyati, ruhiyatiga ta’sir ko‘rsatadi va ko‘pincha, uning umumiy noturg‘unligiga, ta’sirlanuvchanligiga, serjahlligiga, harakat faolligiga, vaqti-vaqti bilan hamma narsalarga befarq bo‘lib qolishi va lanjligiga asos bo‘ladi. Bunday holatlarning yuzaga kelishi ko‘pincha, qizlarda menstrual sikl boshlanishidan bir oz oldinroq yoki sikl davrida ko‘proq kuzatiladi. Jinsiy balog‘atga yetish va jismoniy rivojlanishdagi o‘sish o‘smir ruhiyatida yangi psixologik tuzilishlarning yuzaga kelishida muhim ahamiyatga ega. Birinchidan, bu o‘smir uchun juda sezilarli bo‘lgan o‘zgarishlar bo‘lib, ular o‘smirning katta bo‘lganini his qilishining yuzaga kelishida ob’ektiv manba bo‘lib xizmat qiladi (uning asosida o‘smir o‘zining kattalarga o‘xshashligini his qiladi). Ikkinchidan, jinsiy balog‘atga ye tish boshqa jins vakiliga qiziqishni rivojlantiradi, yangi kechinma, hissiyot, tuyg‘ularni yuzaga keltiradi. O‘smirning ichki bandligi va yangi taassurotlar, kechinmalarga munosabati darajasi ularning o‘smir hayotidagi o‘rni keng ijtimoiy sharoitlar bilan, o‘smir hayotining konkret individual sharoitlari, uning tarbiyasi va muloqoti xususiyatlari bilan belgilanadi. Bu o‘rinda o‘smir shaxsi shakllanishiga faqat kattalar uchun mo‘ljallangan kitoblar va kinofilmlar salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bularning barchasi, shuningdek o‘rtoqlari bi­lan sevgi va jins muammolari haqida gaplashishlari o‘smirlarda odamlar munosabatlarining intim jihatlariga ko‘tarinki qiziqishni yuzaga keltirishi, erotik an’analar va ilk seksuallikni rivojlantirishi mumkin. Har ikkala jins o‘smirlari uchun bu davrda ilk romantik hislarning yuzaga kelishi «birinchi muhabbat»ga duch kelishi, birinchi bo‘salarni olish kabilar me’yoriy hol hisoblanadi. O‘smirlik davrining xarakterli xususiyatlaridan yana biri — bu davrda o‘smirlarda kuzatiladigan O‘smirlik avtonomiyasi holatidir. O‘smirlik avtonomiyasining.
Huquqiy avtonomiya, emotsional avtonomiya, makoniy avtonomiya kabi turlari farqlanadi. Ma’lumki, bola dunyoga kelgan kundan boshlab kimningdir qaramog‘iga muhtoj bo‘ladi. Ota-onasi va boshqa yaqinlari uni oziqlantiradi, kiyintiradi, tarbiyalaydi va bolani muntazam nazorat ostida tutadi. Ular bolani har tomonlama qo‘llab-quvvatlab turadilar va bola bunday qo‘llab-quvvatlash, daldalarga muhtojlikni his etib turadi. O‘smirlik davrida esa bola o‘z hayotini, xavfsizligini ta’minlash borasida nisbatan mustaqillikka erishadi. Endi u o‘zini o‘zi himoya qila olishi, lozim bo‘lsa, o‘zi imkoniyatlari darajasida mehnat qilib, yetarli darajada daromad qilishi, o‘z ehtiyojlarini mustaqil ravishda o‘zi qondira olishi mumkin bo‘ladi. Yuqorida keltirib o‘tilgan huquqiy avtonomiya, ayni vaqtda bola o‘smirlik yoshiga yetishi bilan unga qator huquqiy imkoniyatlar berilishi bilan xarakterlanadi. Bu davrda bola yuridik shaxs hisoblanib, ovoz berish huquqiga ega bo‘ladi. Mabodo, bu davrda o‘smir ota-onasi ajralib ketgudek bo‘lsa, bu holatda o‘smirning qaerda va kim bilan qolishi bola xohishiga qarab hal etiladi. Shuningdek, bola bu davrda o‘z imkoniyatidan kelib chiqqan holda, rasmiy ravishda jismoniy mehnat bilan shug‘ullanishi ham mumkin. Lozim bo‘lsa, ulardan o‘z hatti-harakati, qiliqlari uchun javob berishi ham talab qilinadi. Shu kabi huquqiy imkoniyatlarga ega bo‘lish va bundan o‘smir­ning xabardorligi uning huquqiy avtonomiyasining yuzaga kelishini ta’minlaydi. Bunday avtonomiyaga ega bo‘lish o‘smirda o‘z hatti-harakati uchun javobgarlik, mas’uliyatlilik hissini yuzaga keltiradi.
O‘smirlik avtonomiyalaridan yana biri — emotsional avtonomiyadir. Ma’lumki, bola dunyoga kelgan ondan boshlab, u onasi va atrofidagilarning emotsional, hissiy qo‘llab-quvvatlashiga, mehr-muhabbatini namoyon qilishiga, erkalashiga ehtiyoj his qiladi. Shuning uchun ham ilk bolalik yoshidagi, maktabgacha va kichik maktab yoshidagi bolalarni suyib, erkalab ularni quchib, boshini silab, yoqimli gaplar va muomala bilan ularga hissiy yaqinlik namoyon qilinsa, ular bundan quvonib, xursand bo‘ladilar va erkalayotgan shaxsga nisbatan talpinadilar. Buni yosh bolalarning onasiga suykalishi, ularning pinjiga suqilishi, ularga erkalanishi hollarida kuzatishimiz mumkin. Shuningdek, bolalar o‘z tengdoshlari bilan bo‘ladigan o‘zaro munosabatlarida nizo-tortishuvlarga duch kelganida va ayniqsa, tengdoshlaridan «jabrlanganda», «engila boshlaganidan», ota-onasidan va atrofidagi yaqinlaridan emotsional dalda, hissiy qo‘llab-quvvatlash kutadi va bu borada ularga murojaat qiladi. Agar o‘z vaqtida shu hissiy daldani ola olsa, o‘zini erkin, tetik, g‘olib his qiladi va ular bilan quvonib yuradi. O‘zining kichkinagina hayotida duch kelgan «muammolari»ni hal qilishda kattalar yordamiga muhtojlikni his qiladi, ulardan muntazam foydalanishga intiladi. O‘smirlik davrida esa aksincha, o‘smir endi «yosh bola» emas, endi u «katta odam». Katta odam esa mustaqil bo‘lishi, o‘z muammolarini o‘zi hal qilishi kerak. Bu davrda kattalar yordamiga murojaat qilish tengdoshlar tomonidan qoralanadi va buni o‘smirning o‘zi ham xohlamaydi. Bu davrda o‘smirlarga kattalar tomo­nidan oldingidek ko‘rsatiladigan iltifot, erkalashlar erish tuyuladi. Endi ular o‘zlarini erkalab, silab-siypashlarini, «arzimagan narsalar» uchun katta­lar tomonidan bildiriladigan olqishlarni «yoqtirmaydilar». Endi ular atrofdagilarni hissiy qo‘llab-quvvatlashlaridan xoliroq bo‘lishga, o‘z muammolarini o‘zlari shaxsan hal qilishga intiladilar. Oldinlari ko‘chada, bog‘chada, maktabda yuz bergan voqealar haqida uyidagilarga shikoyat qilib ota-onasidan yordam so‘ragan bo‘lsalar, endi oiladan tashqarida birontasidan dakki eshitib, kaltak yeb kelgan taqdirda ham bu xaqda ota-onasiga bildirmaslikka harakat qiladi va imkon qadar ota-onasi uning «ishlariga» aralashmasliklarini xohlaydi. Bularning barchasi o‘smirlarda bevosita kuzatiladigan emotsional avtonomiyaning alomatlaridir.
O‘smirlarda kuzatiladigan avtonomiya holatining yana biri makoniy avtonomiyadir. Bunga ko‘ra, o‘smirlar imkon qadar o‘z xonasida yolg‘iz qolishga, biron bir ishni bajarayotgan yoki biron bir joyda bo‘lgan vaqtlarida imkon qadar yolg‘iz bo‘lishga ayniqsa, ota-onasi, oila a’zolari nazaridan chetroqda bo‘lishga, o‘z uy-xayollari bilan mashg‘ul bo‘lib vaqt o‘tkazishga intilib qoladi. Suhbatlashsa ham, asosan o‘z tengdosh­lari, yaqin o‘rtoqlari bilangina muloqotda bo‘lib o‘z ota-onasi bilan imkon qadar kamroq muloqotda bo‘lishga intilib, o‘zi bilan o‘zi ovora bo‘lib qoladi. Ayni vaqtda, o‘smirda kuzatilayotgan bu hodisalarning asl sababini tushunmagan ayrim ota-onalar ularning bunday holatidan xavotirlanib, ular bilan oldingiga qaraganda ko‘proq qiziqib qoladilar. Boshqacha qilib aytganda, ularning avtonomiyasiga «bostirib kiradilar». Buni esa o‘smirlar yoqtirmaydi. Bunday holatlar o‘smirlar va ularning ota-onalari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarida kelishmovchiliklar, nizolarning yuzaga kelishiga asos bo‘lishi mumkin. Yuqorida qisman to‘xtalib o‘tganimizdek, o‘smir ruhiyatida kuzatiladigan xarakterli xususiyatlardan biri ularning o‘ta ta’sirlanuvchan, jizzaki, qo‘rs, sal narsaga xafa bo‘lishi undagi hissiy noturg‘unlikning ifodasidir. Bunday holatlarning yuzaga kelish sabablaridan biri bevosita jinsiy balog‘atga yetish, ichki sekretsiya bezlari, ayniqsa, jinsiy bezlar funksiyalarining faollashuvi va shular bilan bog‘liq holda, o‘smir organizmida ro‘y beradigan psixofiziologik o‘zgarishlardir.³
Ma’lumki, o‘smirlik davrida o‘smirning «men»i qaytadan shakllana boradi. Uning atrofidagilarga ayniqsa, o‘z- o‘ziga bo‘lgan munosabati, qiziqishlari, qadriyatlari yo‘nalishi keskin o‘zgaradi. Uning o‘z shaxsiga bo‘lgan e’tibori kuchayadi. O‘smirlik davrida shaxs egotsentrizmi boshqa davrdagilarga qaraganda, eng yuqori darajaga yetadi. Bu davrda o‘smir o‘z shaxsiyatini boshqalardan ustun qo‘yadigan, o‘ziga ko‘proq bino qo‘yadigan bo‘lib qoladi. Shu davrda o‘g‘il bolalarda ham, qiz bolalarda ham shunchaki kattalarga taqlid qilib emas, balki tom ma’noda o‘zining hatti-harakatini nazorat qilish, o‘zining yurish-turishi, kiyinishi, tashqi ko‘rinishiga astoydil e’tibor berish, pardoz-andoz bilan shug‘ullanish kabi holatlar kuzatiladi. Biroq bu davrdagi endokrin sistemasi faoliyati, epofiz, jinsiy sekretsiya bezlari ajratib chiqaradigan garmon ta’siri ostida o‘smir organizmida va tana tuzilishida o‘zgarishlar ro‘y beradi. Uning tana tuzilishi proporsiyasi buziladi (u nisbatan besûnaqayroq bo‘lib qoladi), tovushlari o‘zgarib, dûrillab qoladi. Jinsiy balog‘atga yetishning boshlanishi bilan yuzlariga husnbuzar chiqa boshlaydi. Bularning barchasi o‘smir uchun kutilmagan, uncha xush kelmaydigan holatlardir va aynan ana shu holat o‘smir ta’sirlanuvchanligining, jizzakiligining ortishiga olib keladi. Shu davrda o‘smirning tashqi ko‘rinishi, shaxsiyatiga oid bildirilgan arzimagan nojo‘ya gap uning uchun jiddiy salbiy kechinmalarning yuz berishiga asos bo‘lishi mumkin