«pensiya ishi» kafedrasi umirqulova nilufar baxodir qizi fransiyada davlat byudjeti, byudjet tizimi va
Yüklə 0,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1-rasm. Xorijiy davlatlarda byudjet tizimining tarkibi 2
|
BYUDJET TIZIMI Davlat byudjeti Byudjet jamg’armasini shakllantirish va foydalanish munosabatlari Byudjet tuzilishi Byudjet mexanizmi va jamg’armalarni shakllantirishning boshqaruv darajalari bo’yicha me’yorlari
Hokimiyat organlarining ma’lum bosqichda ijtimoiy va iqtisodiy samaradorlikka erishish maqsadida byudjet funktsiyalarini amalga oshirish uchun byudjet jarayonlarini boshqarish sohasidagi harakatlari va tadbirlar tizimi
Byudjetga mablag’ to’plash va byudjetdan mablag’ ajratish hamda byudjetlararo munosabatlarni muvofiqlashtirish usullarining yig’indisi
Moliya va byudjet sohasidagi qonunlar, mahalliy o’z-o’zini boshqaruv organlarining munitsipal huquqiy aktlari
Byudjet-soliq jarayonini amalga oshiradigan davlat va mahalliy hokimiyat organlari tarkibi
Yuqoridagi rasmda xorijiy davlatlardagimoliyaviy, huquqiy va tashkiliy xarakterdagi elementlardan tashkil topgan byudjet tizimining tarkibi ko’rsatilgan. Byudjet tizimi murakkab mexanizm bo’lib, muayyan mamlakatning o’ziga xos xususiyatlari, ijtimoiy-iqtisodiy tuzulishi, shuningdek, davlat qurilishini aks ettiradi. Mazkur tizim muayyan davlatni tavsiflaydigan ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy
2 Зарипова И.Р. Хафизова В.Р. История развития и современное состояние межбюджетных отношение в России. УФА. ГП Принт. 2016. -С 45 .
9
xususiyatlarning butun majmui asosida shakllanadi. Iqtisodchi V.Rodionovaning so’zlari bilan aytganda, byudjet tizimi munosabatlari – jamiyat iqtisodiy tuzilishining ajralmas qismidir, byudjet tizimini amal qilishi davlat tomonidan unga tegishli funktsiyalarni bajarishi uchun zarur moddiy-moliyaviy bazani shakllantirish bilan ob’ektiv ravishda bog’lanadi. Byudjet tizimi – iqtisodiy munosabatlar, davlat tuzilishi va qonun normalariga asoslangan davlat, ma’muriy- hududiy tuzilishi, byudjet munosabatlarida mustaqil bo’lgan davlat tashkilotlari va jamg’armalarining majmuidir. Byudjet tizimi turli darajadagi byudjetlar va byudjet mablag’lari oluvchilar yig’indisini, byudjetlarni tashkil etishni va tuzish printsiplarini, byudjet jarayonida ular o’rtasida, shuningdek, byudjetlar o’rtasida vujudga keladigan o’zaro munosabatlarni o’zida ifodalaydi. Byudjet amaliyotida turli darajadagi mahalliy byudjetlarning mustaqilligidan kelib chikqib, ularni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlanadi, mintaqaviy daromadlar manbalari belgilanadi, mahalliy byujetlar daromadlarini o’z daromadlari yoki biriktirilgan soliqlar va tartibga solinuvchi soliqlar hisobiga shakllantirildi. Davlat byudjeti o’z iqtisodiy mohiyatiga ko’ra – YaIMni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonida paydo bo’ladigan pul munosabatlari bo’lib, davlat ixtiyoriga kelib tushadigan va bevosita, ijtimoiy ta’minot, mudofaa, boshqaruv ehtiyojlari uchun foydalanadigan pul resurslarini shakllantirish bilan bog’liq jamiyat boyligining bir qismidir. Davlat, korxonalar, birlashmalar, tashkilotlar, muassasalar, turli darajadagi byudjetlar va fuqarolar byudjet munosabatlarining sub’ektlari bo’lib hisoblanadi. Byudjet asosiy moliyaviy reja sifatida quyidagi belgilar bilan tavsiflanadi. Byudjet universal moliyaviy reja sifatida mamlakat yoki tegishli hududning iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotining barcha sohalari va yo’nalishlarini to’la kamrab oladi. Davlat byudjeti boshqa turdagi moliyaviy rejaga nisbatan muvofiqlashtiruvchi vazifani bajaradi. Jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, iqtisodiyotda byudjet quyidagi vazifalarni
10
bajaradi 3 :
mamlakatda yaratilgan YaIMni qayta taqsimlash; - iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish va rag’batlantirish; - byudjetlararo munosabatlarni muvofiqlashtirish; - byudjet tashkilotlarini moliyaviy ta’minlash; - mamlakatda davlat ijtimoiy siyosatini amalga oshirish; - markazlashtirilgan pul mablag’lari jamg’armalarini shakllantirish va undan foydalanishni nazorat qilish. Unitar davlatning byudjet tizimi ikki bo’g’indan – davlat byudjeti va mahalliy byudjetlardan tashkil topadi. Masalan, Fransiya, Turkiya, Italiya, Yaponiya, Buyuk Britaniya, Ispaniya ikki bo’g’inli byudjet tizimiga ega. Federativ davlatlarning byudjet tizimi uch bo’g’indan iborat:
Federal byudjet (markaziy hokimiyat byudjeti); - Federatsiyalar byudjeti (AQShda – Shtatlar, Germaniyada – Erlar (landlar), Kanada – Provintsiyalar);
munitsipal byudjetlar. Davlat byudjeti daromadlariga ta’sir qiluvchi omillar juda ham ko’p, ularga quyidagilarni misol qilish mumkin. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar, jumladan, YaIM hajmi, narxlarning o’sish darajasi, aholining ish bilan bandligi, aholi daromadlari. Shuningdek davlatning fiskal siyosatini keltirish mumkin, masalan, soliq stavkalarini o’zgartirish, ular bo’yicha imtiyozlar berish, xarajatlarni kamaytirish yoki ko’paytirish. Xorijiy davlatlarning byudjet tizimi tuzilishida uchta model ko’p uchraydi.
markazlashgan model– bu
modelda xarajatlarni moliyalashtirish markazlashgan xarakterga ega, bunda quyi byudjet vakolatlari minimallashtiriladi; - markazlashmagan model – regional va munitsipal byudjetlar mustaqil bo’lib, xarajatlarini daromadlaridan o’zi qoplaydi, markazdan aralashuv minimallashtiriladi;
3
// Финанси и кредит. 2016. № 1. С. 15. 11
aralash model– byudjetni balanslashtirishda gorizantal va vertikal usullardan foydalaniladi, federal markazning javobgarligi oshiriladi. AQSh Konstitutsiyasiga muvofiq, soliq solish huquqini faqat federal va hududiy hukumatlarga beriladi, bu paytda mahalliy organ boshqaruvi shtatlar boshqaruvi organlari qarorlariga muvofiq soliqni belgilash va yig’ish huquqini olishadi. AQSh soliq tizimining alohida xususiyati shundan iboratki, har bir bo’g’in byudjeti faqatgina o’ziga tegishli bo’lgan soliqlar tushumini hisobga oladi va taqsimlash huquqiga ega. Shunday qilib AQShda soliq yig’imlari tushumining bir hukumat tomonidan boshqariladigan va turli xil byudjetlar o’rtasida taqsimlanadigan amaliyoti yo’q. Bunday tartib ko’p jihatdan turli xil bo’g’inlardagi boshqaruv organlariga yirik fiskal mustaqillik va o’zlariga biriktirilgan soliqlar, ularning stavkasi va bazasi ustidan nazoratni amalga oshirish imkoniyatini beradi. AQShda Kongress Bosh nazorat boshqarmasi va Kongress Byudjet Boshqarmasi bevosita Kongress tarkibiga kiradi, Kongress tasdiqlagan byudjet mablag’lari sarflanishini nazorat qiladi va Kongressga uzluksiz hisobot beradi. Germaniyada Byudjet komissiyasi byudjet ijrosi bo’yicha hukumat yig’ilishlarida qatnashadi, joriy nazoratni olib boradi, jumladan Moliya vazirligining byudjet mablag’lari sarflanishi to’g’risidagi choraklik hisobotini tinglaydi va hukumat uchun kredit berish masalalarni hal qiladi. Fransiyada Hisob palatasi har yil yakuni bo’yicha byudjet ijrosi bo’yicha hisobotni tekshiradi va xulosani Parlamentga va Prezidentga topshiradi. Yaponiyada esa Hisob palatasi har yili Parlamentga byudjet ijrosi to’g’risidagi hisobot beradi va bu hisobot Hukumatning byudjet ijrosi to’g’risidagi hisobotiga xulosa sifatida qabul qilinadi. Jahon tajribasining ko’rsatishicha, byudjet federalizmi nazariyasiga ko’ra resurslarni markazlashtirmaslik usullari hamda o’z-o’zini boshqaradigan hududiy birliklar miqyosini, ularning byudjetini to’ldirish va xarajatlarini moliyalashtirish mexanizmlarini oqilona tanlash tamoyillariga javob beradigan tendentsiyalar mavjud. Byudjet federalizmi nazariyasi iqtisodiy samaradorlik tamoyiliga javob beradigan byudjet tuzilmalarining o’zaro munosabatlari va ta’sirini ko’rsatadi. Quyidagi rasmda byudjet federalizmi modellari berilgan.
|