Pərvanə MƏMMƏDLĠ

 
156 
Azərbaycan  dilinin  dünya  dilləri  arasında  qədimdən  özünəməxsus  yer 
tutduğunu,  onun  zənginliyini  oxuculara  çatdırmaq  üçün  dərginin  səhifələrində 
dillə  bağlı  geniş  bəhslər  açıldı.  Dərgi  müxtəlif  sahələrdə  çalışan  müəlliflərin 
ana  dili  haqqında  məqalələrini  çap  etməklə  Milli  dilin  yaşayıb  qorunması 
yolunda böyük xidmət göstərdi.  
Azərbaycanın  ilk  mətbuat  orqanı  olan  «Əkinçi»nin  redaktoru  Həsən  bəy 
Zərdabi  yazırdı  ki.  Qəzet-jurnal  insanı dünya  xəbərləri  ilə  tanış  etmklə  yanaşı, 
həm  də  ona  öz  ana  dilini  öyrədir  (80,  №15,  1876).  «Varlıq»  dərgisi  də  ilk 
növbədə bu məqsədi qarşısına qoymuşdu.  
II. İnqilabın ilk illərində tədricən mətbuat azadlığına son qoyuldu. 
İctimai-siyasi şəraitin təhlili göstərdi ki, ilk illərdə xalq inqilabdan və yeni 
yaranmış  respublikadan  çox  şey  gözləyirdi.  Hakimiyyət  din  xadimlərinin  əlinə 
keçdikdən sonra ölkədəki sosial-iqtisadi problemlərin həlli unuduldu, millətlərə 
öz müqəddaratını təyin etmək hüququ verilmədi. Dini konservativlik inqilabdan 
sonra  da  iqtisadi,  ictimai-siyasi,  ədəbi-mədəni  həyatın  inkişafına  mane  olmağa 
başladı.  İranın  ictimai-siyasi  reallıqlarını  nəzərə  almadan  həyata  keçirilən  hər 
bir  tədbir  ikiqat  müqavimətlə  üzləşməli  olurdu.  Belə  kəsif,  sıxıntılı  durumda 
anna dilli mətbuat yaşatmaq mövcud şəraitdə çox çətin idi. Bunun üçün mövcud 
rejimlə  münasibətlərə  az  da  olsa  sərinlik  gətirən  yazılara  ehtiyatla  yanaşmaq 
zərurəti  yarandı.  Bu  da  daha  çox  M.Zehtabi,  Ə.Kəmali,  Ə.Daşqın  və  s.  kimi 
siyasi  əqidəli  ziyalıların  tədricən  dərgidən  uzaqlaşması  ilə  nəticələndi.  Ana 
dilində  yeganə  müntəzəm  işıq  görən  mətbuat  orqanını  yaşatmaq  üçün  belə 
mənəvi qurbanlarla yanaşı, şübhəsiz ki, maddi ziyanlar da az deyildi.  
III.  70-ci  illərdə  Azərbaycanın  hər  iki  tayı  arasında  mədəni  körpünü 
mərhum şərqşünas alimimiz Rüstəm Əliyev salmışdı. Sovet İttifaqı dağıldıqdan 
sonra  Azərbaycan-İran  arasında  sərhədlər  artıq  keçilməz  deyildi.  Gediş-gəliş 
asanlaşmışdı.  «Varlıq»ın  da  Şimalla  bağlı  mövzu  dairəsi  xeyli  genişlənmişdi. 
Quzey  Azərbaycanın  müstəqillik  qazanması  Güney  Azərbaycanın  mədəni 
həyatında  canlanma  yaradaraq  nisbi  dirçəlişə  səbəb  olmuşdu.  Təbii  ki, 
«Varlıq»da bu cür dəyişiklilər, xalqın həyatındakı ictimai hadisələri özündə əks 

---

 
157 
etdirirdi.  O  illərdə  dərgi  bir  növ  oxucuların  tirbunasına  çevrilmişdi.  Adətən, 
oxucular öz məktublarında onları narahat edən məsələlələrə toxunurdular. Yeni 
rejimin  şovinist  siyasəti  uşaq  və  gənclərdə  türkcə  yaranmış  ədəbiyyata  xor 
baxıb onu yad dil kimi qəbul etməyi aşılayırdı. Redaksiyaya gələn məktublarda 
bu  məsələlərə  toxunulurdu.  Təəsüf  ki,  Yeni  Konstitusiyanın  15-ci  maddəsində 
göstərilmiş İranda yaşayan bütün xalqların, o cümlədən azərbaycanlıların da dil 
və  mədəniyyətinin  yayılması,  işlənməsi,  ən  əsası  isə  ana  dilində  təhsil  almaq 
hüquqları  indiyədək  hələ  də  öz  həllini  tapmayıb.  1998-ci  ildə  başda  doktor 
Cavad  Heyət  olmaqla  64  azərbaycanlı  ziyalı  yazıçı  və  şairin  Cümhuriyyətin 
prezidenti  cənab  S.M.Xatəmi  həzrətlərinə  yazıb  göndərdikləri  məktubda  da  bu 
məsələlərə toxunulurdu (108, №108,51-59). 
90-cı  illərdən  üzü  bəri  Quzey  Azərbaycanda  baş  verən  mühüm  hadisələr 
«Varlıq»da  öz  əksini  tapırdı.  Qırmızı  ordunun  Bakıya  basqını  ilə  törədilən  20 
yanvar  faciəsi,  Qarabağ  müharibəsi,  erməni  işğalçılarının  Azərbaycan 
torpaqlarına  təcavüzü  və  onların  cinayətləri  ilə  bağlı  materiallar  dərginin  hər 
sayında  verilirdi.  Dərginin  səhifələrində  yaxın  və  uzaq  keçmişimizə  Aid  olan 
bir  çox  tarixi  sənədlərə  də  tez-tez  rast  gəlmək  olardı.  90-cı  illrdən  başlayaraq 
Quzeyli alimlərin yazıları «Varlıq»da müntəzəm görünürdü.  
Cənubi  Azərbaycanda  ictimai-siyasi,  ədəbi-mədəni  mühitin  ziddiyyətli  və 
mürəkkəb  olmasına  baxmayaraq  «Varlıq»  bu  gün  də  Azərbaycan 
mədəniyyətinin  inkişafına  öz  töhfəsini  verir,  milli  şüurun  yüksəlişində  öz 
rolunu oynamaqda davam edir.  

---

 
158 
VIII  FƏSĠL 
ÇAĞDAġ DÖVRDƏ GÜNEY AZƏRBAYCAN MƏTBUATI 
MÜHACĠR MƏTBUAT 
 
Görkəmli İran yazıçısı Cəlal Ali Əhmədin hələ ötən əsrin 50-60-cı illərində 
söylədiyi  bir  həqiqətlə  razılaşmamaq  mümkün  deyil.  O  yazırdı  ki,  Güney 
Azərbaycanda  baş  verən  bütün  böhranlı  vəziyyətlər  dil  məsələsindən 
doğmuşdur.  O  qeyd  edirdi  ki,  mədəniyyətin,  təhsilin,  mətbuatın  və  kitab 
nəşrinin  hələ  yayılmadığı  dövrdə  İranda  dil  müxtəlifliyi  elə  bir  problem 
doğurmurdu.  1920-ci  illərin  əvvəllərində  Tehran  hökuməti  bütün  ölkədə 
əhalinin  birdilli  olmasına  çalışdı….  Bütün  səyini  nəinki  türk  dilini 
məhdudlaşdırmağa, hətta onu məhv etməyə yönəltdi» (75, 2006, № 2, 41). 
Uzaqgörənliklə  söylənilən  fikir  bu  gün  də  qüvvədədir.  Çağdaş  dövrdə 
mərkəzi  hökumətlə  Güney  Azərbaycan  arasında  baş  verən  bütün  ixtilafların 
kökündə əsasən dil məsələsi durur. 
Çağdaş  dövrümüzdə  Güney  Azərbaycanda  mətbuat  durumunun  ümumi 
mənzərəsi haqda təsəvvür əldə etmək üçün 2000-ci ilin əvvəllərinə nəzər salaq. 
Məs:  2001-ci  ildə  Güney  Azərbaycanda  20-dən  artıq  mətbu  orqan  fəaliyyət 
göstərirdisə,  onların  10-u  sonradan  müxtəlif  səbəblərdən  fəaliyyətini 
dayandırmalı  olub.  Bir  qismi  məhkəmənin  qərarı  ilə,  digər  qismi  maddi  sıxıntı 
ucbatından qapadılıb. Mərkəzi KİV-nə müxtəlif yardımlar, o cümlədən güzəştli 
qiymətlə  kağız  verilir,  Güney  Azərbaycan  mətbuatı  isə  bu  imtiyazlardan 
məhrum  edilir.  Bir  sözlə,  Azərbaycanlıların  maddi  yardımı  və  şəxsi  vəsaiti 
hesabına  fəaliyyət  göstərən  mətbuat  üçün  mərkəzdən  heç  bir  şərait  yaradılmır. 
Qara  bazarda  kağız  bahalaşdıqca,  Azərbaycan  mətbu  orqanlarının  naşirləri  də 
qiymətləri  artırmaq  məcburiyyətində  qalır.  Güney  mətbuatının  problemi  yalnız 
maddi  çətinliklərlə  bağlı  deyil.  Belə  ki,  əyalətin  bir  sıra  müstəqil  mətbu 
orqanlarının  yazarları  azad  fikir  və  düşüncələrinə  görə  ölkənin  bir  sıra 
instansialarına,  o  cümlədən  xüsusi  xidmət  orqanlarına  çağırılıb  sorğu-suala 
tutulur,  təqib  və  təzyiqlərə  məruz  qalır,  həbs  edilir.  Məs:  2000-ci  ildə 

---