Pərvanə MƏMMƏDLĠ
Yüklə 2,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
5 I F Ə S Ġ L GÜNEY AZƏRBAYCANDA MƏTBUATI N YARANMASI VƏ ONUN ĠNKĠġAF MƏRHƏLƏLƏRĠ 1799-cu ildən Azərbaycanı idarə edən Fətəli şah Qacarın oğlu vəliəhd Abbas Mirzə özünü istedadlı sərkərdə, elmə, sənətə yüksək qiymət verən şəxsiyyət kimi tanıda bilmişdi. Bir mütərəqqi ziyalı kimi Abbas Mirzə bilirdi ki, ölkəsinin geri qalmasının səbəblərindən biri hərbi məğlubiyyətlər üzündəndirsə, digər səbəbi iqtisadi və mədəni geriliklə bağlıdır. O dövrdə fransalı şərqşünas, yazıçı, Bonopart Napoleonun mütərcimi Jan Gevr İranda olarkən Təbrizdə şahzadə Abbas Mirzə ilə də görüşür. * Vəliəhdin görüş zamanı ona verdiyi ilk suallardan biri Avropanın inkişaf və tərəqqiyə necə nail olması ilə bağlı olur (26, 160). Abbas Mirzə verdiyi suala özünün gəlmiş olduğu nəticəyə uyğun cavab alır; hər kəs öz millətinin tərəqqisini istəsə bunu elmi bilikləri ölkəyə tətbiq etmək yolu ilə tapa bilər. Abbas Mirzə Avropaya yaxınlaşmaq üçün ölkədə bir çox sahələrdə islahatlar keçirməyə başladı. İran-Rus müharibələrində İran ordusunun müasir texnikadan geriliyi üzrə çıxmışdı. Abbas Mirzə qonşu Türkiyədə III Sultan Səlimin apardığı islahatdan təsirlənərək Azərbaycanda bir nizamlı ordu yaratmağa səy göstərdi. Yeni ordu hərəkət edən top və yeni silahlarla təhciz edilmiş, hərbi elmə və təlimə yiyələnmək üçün Avropadan zabitlər dəvət edilmişdi. Təbrizdə silah və top istehsalı zavodu qurulmuş, hərbi və texniki kitabları çevirmək üçün tərcümə idarəsi təşkil edilmişdi. Uğurla nəticələnən bu islahatlar tək Cənubi Azərbaycanda deyil, bütün İranda kitab çapı və litoqrafiyanın tətbiqi, tərcümə işi Avropaya Avropaya tələbələrin göndərilməsi (Bu hal Şərqdə ilk təşəbbüs idi –P.M.) və Təbrizdə ilk nizamlı hərbi alayların yaranması ilə tarixə daxil oldu. O dövrdən etibarən Təbriz İranın mədəni və iqtisadi mərkəzinə çevrildi. Təbrizdə bir çox ölkələrin konsulluğu açıldı. 6 Abbas Mirzənin təşəbbüsü ilə 1809-cu ildən etibarən, Avropada təhsil almaq və orada elm və texnikanın yeniliklərinə yiyələnmək və yeni yaradılan qurumların kadr baxımından təminatı üçün üçün tələbələr göndərildi. 1815-ci ildə onların sayı 7-yə çatmışdı. Avropadan mütəxəssis kimi geri qayıdan bu gənclər, sonralar İran və Cənubi Azərbaycanda elm, maarif və mətbuatın inkişafında xidmət göstərib, ilk mətbəələrin, kitab çapı, qəzet nəşri, dünyəvi məktəblərin və s. əsasını qoydular (8). 1812-ci ildə Abbas Mirzənin göstərişi ilə Təbrizə ilk çap maşınları gətirildi. Moskva və Peterburqda çap işinə yiyələnən Mirzə Cəfər və Mirzə Əsədulla Təbrizə geri dönərkən çap maşınının avadanlıqlarını da özləri ilə gətirərək, Abbas Mirzənin Avropadan gətirdiyi çap dəzgahlarında işə başladılar. 1825-ci ildən etibərən Təbrizdə mətbəələr işə düşdü. İngilis şərqşünası E.Braun yazırdı ki, Təbriz, çap maşınının işə salındığı ilk şəhər olduğundan, sonralar bütün İranda qurulan mətbəələr basmaxana, oranın işçiləri isə basmaçı adlanırdı (60). Bu təbii ki, mətbəənin və çap sənətinin Azərbaycanda qoyulduğundan irəli gəlirdi. 1825-ci ildə Təbrizdə «Basmaxane-dər-əl-səltəne» adlı mətbəədə Müqəddəs Quran litoqrafiya üsulu ilə çap olundu. Kitab məşhur xəttat Mirzə Hüseynin işlədiyi nüsxə əsasında basılmışdı. İlk nəşr olunmuş kitablar sırasına «Fətəli şahın hakimiyyəti illərinin tarixi» Əbdülrəzzaq Dünbülinin Qacarlara həsr etdiyi kitab, həmçinin hüquq, hərb sənəti və təbabətlə bağlı digər kitablar daxil idi. Artıq 1820-30-cu illərdə tək Təbriz deyil, Urmiyyə, Ərdəbil, Qəzvin, Xoy şəhərlərində bir neçə mətbəə mövcud idi. O dövrdə bütün İranda çap işi Azərbaycan mətbəələrində yerinə yetirilirdi. Tehranda ilk mətbəələrdən birini Xoylu Mirzə Cabbar Təzkirəçi açmışdı. Dövrünün savadlı ziyalısı kimi tanınan bu şəxs bir neçə xarici dil bilirdi. Mirzə Cabbar xarici ölkələrdə diplomat kimi çalışmış, İranda ilk rəsmi mətbu orqan olan «Ruznameye-vaqaiye-ittifaqiyə»nin redaktoru olmuşdur. Rəsmi nəşrlər 7 üçün Avropa qəzetlərindən tərəqqi ilə bağlı yazıları tərcümə edib. «Bütün İranda ilk publisist və nəşriyyatçılardan olmuşdu». (2) Abbas Mirzənin İranda apardığı islahatları, sonralar Əbülqasım Qayım- Məqam və Tağı xan Fərəhani davam etdirirlər. Fətəli şah Qacarın nazirlərindən biri olan Mirzə Əbülqasım gənclik illərindən şair kimi tanınıb, Sanai təxəllüsü ilə qəsidələr yazırdı. O, həm yazdığı şerlərdə, həm də saray dəftərxanasında hazırladığı məktub və sənədlərdə o vaxtlar yüksək üslub kimi qəbul edilən ibarəli, uzun və mürəkkəb söz birləşmələrini sadələşdirməyə nail olmuşdu. Onun xalq dilinə yaxın olan canlı ədəbi üslubu, sonralar rəsmi (dəftərxana, qəzet, jurnal) dilə çevrildi. Qayem-Məqam Abbas Mirzənin islahatlarını daha da genişləndirərək, bütün İranda Avropa tipli ordu yaratmış, hərbi sənayenin və toxuculuq sənayesinin əsasını qoymuşdu. Qayem-Məqamın ardıcıllarından biri görkəmli maarifçi və islahatçı Mirzə Tağı xan Fərəhani-Əmir Kəbir idi. Onun atası Məhəmmədəli şahın vəzirinin evində idarəçi idi. 1829-cu ildə İran höküməti tərəfindən, rus səfiri Qriboyedovun ölümü ilə əlaqədar Rusiyaya diplomatik nümayəndə heyəti göndərilir. Heyətin nümayəndələri Rusiyanın Peterburq, Moskva, Tula şəhərlərində olan sənaye mərkəzlərini, maarif, mədəniyyət və elm ocaqlarını, hərbi məktəbləri, rəsədxana və digər mühüm müəssisələri gəzərək, onlarla tanış olmuşdu. Heyətin nümayəndələri içərisində, sonralar İranın baş naziri rütbəsinə ucalan Tağı xan Fərəhani (Əmir Kəbir) də olur. Türkiyədə, Ərzrum konfransında olarkən, İran nümayəndəsi kimi iştirak edən Tağı xan Türkiyə hökümətinin apardığı islahatlarla-tənzimatla da yaxından ilgilənmişdi. Mirzə Tağı xan Rusiya və Türkiyədə gördüklərindən xeyli təəcüblənmiş və İranın iqtisadiyyatının nə qədər geri qaldığını anlamışdı. O, belə nəticəyə gəlmişdi ki, İranı mövcud böhranlı vəziyyətdən çıxarmaq üçün ölkədə bütün sahələrdə islahatlar aparmaq lazımdır. Vəliəhd Nəsrəddin şah Təbrizdən Yüklə 2,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|