Pərvanə MƏMMƏDLĠ
Yüklə 2,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
26 qəzet çıxarmışdı. «Ehtiyacın bir növ davamı olan «İqbalın ömrü çox olmamış, onun cəmi dörd sayı işıq üzü görmüşdür. 1898/9-cu ildə «Loğmaniyyə» məktəbinin müdiri Sadıq xan Ədibül Məmalik tərəfindən «Ədəb» qəzeti nəşr olundu. Avropada təhsil almış Mirzə Sadıq xan geniş dünyagörüşünə, hərtərəfli savada malik şəxsiyyətlərdən idi. Hələ gənc yaşlarından şer yazmağa başlayan Sadıq xan əvvəllər «Pərvanə», sonralar isə «Əmiri» təxəllüsü ilə şerlər yazırdı. Özünü istedadlı şair kimi tanıdan Sadiq xan xan saraya dəvət olunur, Ədibül Məmalik (bütün dövlətin şairi) təxəllüsü qazanır. Sadıq xan dünya mədəniyyəti və ədəbiyyatının nailiyyətləri ilə maraqlanır, müntəzəm qiraətlə məşğul olur, rus, pəhləvi, gəldani, fransız və ingilis dillərini bilirdi. Avropa və Asiyanın bir çox ölkələrinə səfər etmiş Sadıq xan xalqını savadlı, ölkəsini daim inkişafda görməyi arzulayırdı. O, coğrafiya, mədəniyyət, ədəbiyyatla bağlı bir neçə kitab yazmışdı. Dövrünün digər şairləri kimi Ədibül Məmalik qəsidə, qəzəl, mədhiyyələr yazırdı. Sonralar o, daha operativ və XIX əsrin sonlarında İranda populyar janr olan publisistikaya müraciət edir. 1898-ci ildə Təbrizdə «Ədəb» qəzetini nəşr edən Sadiq xan, sonralar qəzetin, tək Güney Azərbaycanda deyil, İranın Məşhəd və Tehran şəhərlərində də çap olunmasına nail olur. 1905-ci ildə Bakıda Əhməd bəy Ağayevin redaktorluğu ilə nəşr olunan «İrşad» qəzetinin fars dilli əlavəsini çıxarır. «İrşad»ın cəmi 13 sayı çıxmış farsca əlavəsində ədəbi-ictimai fikir tariximiz üçün çox maraqlı faktlara rast gəlmək mümkündür. Məs. onun saylarından birində Böyük mütəfəkkir M.F.Axundovun indiyə qədər əldə olunmayan ərəbcə yazılmış «Təlqinnamə» əsərindən bir hissə çap olunmuşdur. Bu isə onu göstərir ki, bu əsər həqiqətən mövcud olmuşdur. Digər bir maraqlı fakt İran dramaturgiyasının banisi Mirzə ağa Təbrizi ilə bağlıdır. O, M.F.Axundovun təsiri altında dram əsərləri yazmışdır. Mirzə ağa 27 Təbrizi yazdığı hər bir yeni peysini M.F.Axundovdan məsləhət almaq və əsər haqda onun fikrini bilmək üçün ona göndərirmiş. Amma hər dəfə də xahiş edirdi ki, yazışma zamanı bir müəllif kimi onun adını yazmasın, bunu gizli saxlasın. Çünki onun əsərləri tənqidi satira üzərində qurulduğundan yazıçıya təhlükə yarada bilərdi. Bu səbəbdən uzun illər bu əsərlərin müəllifinin adı qaranlıq qalmışdı. Uzun müddət onun əsərlərini səhvən M.F.Axundovla əlaqə saxlayıb məktubla yazışan, başqa bir ziyalı, erməni əsilli Melkum xanın adına çıxırdılar. Bu məsələ ilə bağlı həqiqəti ilk dəfə tədqiqatçı Həmid Məmmədzadə üzə çıxarmışdır. «İrşad»da Mirzə ağa Təbrizinin əsərindən bir parça çap olunması əsərlərin əsl müəllifinin kimliyinə aydanlıq gətirib. Bakıdan Tehrana qayıtdıqdan sonra, Mirzə Sadiq xan 1907-ci ildə «İraqe- əcəm» və 1914-cü ildə isə «Aftab» qəzetlərini nəşr edir. Orta əsrlərdə məşhur şairlər saraya cəlb edilir, orada fəaliyyət göstərib, qəzəl, qəsidə və bir çox hallarda şahın şəninə mədhiyyələr yazırdılar. Sonralar tanınmış şairlər, əsasən Tehranda yerləşən xüsusi evlərdə görüşüb şerləşirdilər. XX əsrin əvvəllərində Təbrizdə Təbriz ziyalılarının, şair və alimlərinin toplaşdığı «Loğmaniyyə» məktəbində ədəbi, dərnək fəaliyyət göstərməyə başladı. Bu ilk ədəbi dərnəyi Sadıq xan Ədibül Məmalik idarə edirdi. Ədalət Əbülziya, Həsən Tağızadə və Məmmədəli Tərbiyət müasir mütərəqqi fikirlərin təbliği və yayılma mərkəzlərini yaratmağa müvəffəq olmuşdular. Az müddətdən sonra bu mərkəzin orqanı olan «Gəncineyi-Fünun» jurnalı dərc olundu. «Gəncineyi-Fünun» jurnalının redaktorlarından biri Məmmədəli Tərbiyət Güney Azərbaycanın görkəmli maarif xadimlərindəndir. O, dövrün demokratik fikirli ziyalıları – Seyid Məhəmməd Şəbüstəri, Həsən Tağızadə, Hüseyn Ədalətlə birlikdə Təbrizdə yeni üsulla idarə olunan «Tərbiyət» məktəbinin əsasını qoymuşdur. Təbrizdə çox zəngin «Tərbiyət» kitabxanasının yaranması da onun adı ilə bağlıdır. Tərbiyət Asiya, Afrika və Avropanın bir çox ölkələrində nəşr olunan kitabları, qəzet və jurnalları Təbrizə gətirərək yaratdığı kitabxana vasitəsilə oxuculara çatdırırdı. Azərbaycan ziyalılarının dövrün 28 qabaqcıl mətbu orqanları və nəsr nümunələri ilə tanış olmasında, onların dünya görüşünün artmasında «Tərbiyət» –kitabxanasının xidmətləri az olmamışdır. 1902-ci ildə Təbrizdə nəşr olunan «Gəncineyi-fünun» tək Cənubi Azərbaycanda deyil, həmçinin İranda ilk elmi-ədəbi jurnal hesab olunur. Jurnalda nəşr olunan yazılar dörd mövzu ətrafında birləşirdi. I. Elm və texnika ilə bağlı yeniliklər, II. İncəsənətdən, tarix və ədəbiyyatdan bəhs edən «İncəsənət bələdçisi». Bu rubrikanı M.Tərbiyət hazırlayırdı. III. «Qədim mədəniyyətlər, sivilizasiyalar». Bu bölmədə Avropanın tarixçi alimlərinin (xüsusilə fransız Qustav M.Bonun) əsərlərindən örnəklər verilirdi. Həmin əsrələri Həsən Tağızadə çevirir və onların çox zaman geniş şərhini hazırlayırdı. IV. Bədii əsərlərdən edilmiş tərcümə nümunələri sonuncu bölmədə yerləşdirilirdi. Macəra ədəbiyyatını, xususilə fransız yazıçısı Jül Vernin əsərlərini tanınmış şair Mirzə Yusif xan Etisamimülk (görkəmli şairə Pərvin Etisaminin atası) çevirirdi. Məmmədəli Tərbiyət 1921-25-ci illərdə Güney Azərbaycanın maarif naziri vəzifəsini daşıdığı zaman, ölkəyə maarif və mədəniyyətin qorunmasına böyük qayğı göstərir. Həmin illərdə Təbrizdə «Gəncineyi-Fünun» jurnalının nəşrini bərpa edir. XIX əsrin sonlarında qəzetlərin sayı artmağa başlayırdı. Xalq artıq hakimiyyətə müxalif olan qəzetləri oxuyurdu. Onların əksəriyyəti ölkənin xaricində çap olunan mühacir mətbu orqanları idi. Ölkə daxilində nəşr olunan belə qəzetlər təzyiqlərə məruz qalıb bağlandıqca onların qeyri-leqal, kiçik formatlı qəzetlər, vərəqlər görünməyə başlayırdı. Şah uzun müddət ölkədə xüsusi qəzetlərin nəşrinə və ölkəyə xaricdən mətbuat gətirilməsinə icazə vermirdi. «1863-cü ildə şahın xüsusi fərmanı ilə belə qəzetlər xalqı düzgün yoldan azdıran vərəqələr elan olunmuş, onların yayılması qadağan edilmişdi», (8, 237). Sonralar şah mövqeyini yumşaltmalı oldu. Gizli, qeyri-leqal mətbuatın qarşısını almaq, hökümət və ruhanilərin nəzarəti altında olan özəl qəzetlərdə öz nüfuzunu möhkəmlətmək üçün onların Yüklə 2,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|