Pərvanə MƏMMƏDLĠ
Yüklə 2,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
135 baxmayaraq, az keçmir ki, Azərbaycan dilində mətbuat çap edib yaymağın qarşısı alınır, radio-televiziya verilişlərinin ana dilində aparılması işi Azərbaycanda çox az yer tutur, mədrəsələrdə azərvaycan dilinin yeri boş qalırdı. Yeni İran hakimiyyətinin – İran İslam Respublikasının rəhbərlərinin qeyri- fars xalqların milli-demokratik hərəkatlarına mənfi münasibəti 1980-81-ci illərdə bütün dövrü nəşirlərin bağlanamsına səbəb oldu. «Koroğlu» jurnalı 1979-cu ilin iyun ayında çıxan 2-ci sayında nəşr işinin çətinliklərindən və azərbaycan qəzet və jurnalların bağlanma səbəblərindən söhbət açırdı. Jurnal yazırdı: «… Əgəri bir yerdə türk (azərbaycan – P.M.) dilində bir qəzet və ya jurnal çap olunurdusa, ona kommunist damğası vurub bağlayırdılar». Bu barədə «Odlar yurdu» jurnalının da ikinci sayında yazılırdı: «Mürtəce ünsürlərin qruplaşmaları poliqrafistləri, kitabsatanları, köşkçüləri hədələyir ki, onlar türk (azərbaycan – P.M.) dilində kitab satmasınlar». «Dədə Qorqud» jurnalının 1980-ci ildə çıxan 4-5-ci sayında yazılırdı: «Şah qurumunun devrilməsindən sonra Azərbaycanca çox zəngin qəzet və jurnallar nəşr edilirdi. Lakin, qara qüvvələrin əməlləri və maddi vəsaitin çatışmamazlığı nəticəsində «Ulduz», «Odlar Yurdu», «Çənlibel», «Araz», «Mola Nəsrəddin», «Koroğlu», «Yoldaş», «Birlik», «Azərbaycan səsi» kimi nəşrlər fəaliyyətlərini dayandırdılar. Bir sıra qəzet və jurnalların ideya-siyasi istiqamətləri dövlət siyasətinin maraqlarına uyğun gəlmədiyinə, demokratik və proqressiv olmaqlarına görə öz fəaliyyətlərini davam etdirə bilmirdi. Bütün inqilab epoxalarında olduğu kimi 1978-1979-cu illər İran inqilabından sonra Güney Azərbaycan ədəbi mühitində xüsusi bir canlanma başlandı. Anadilli mətbuat orqanlarının nəşri Tehranda və Təbrizdə müxtəlif ədəbi birliklərin fəaliyyətə başlaması ədəbi prosesin təşkilatlanmasına, ədəbi qüvvələrin istiqamətlənməsinə, bədii əsərlərin oxuculara çatdırılmasına ciddi təsir göstərdi. İran İslam Respublikasının 1979-cu ilin dekabrında qəbul edilmiş 136 qanunun 15-ci maddəsində yerli və qövmi dillərin (etnik) kütləvi informasiya vasitələrində, mətbuatda işlənməsinə, məktəbdə isə milli ədəbiyyatın tədrisinə icazə verildi. Əsas qanunun 19-cu maddəsində isə ölkədə müxtəlif millətlərin, xalqların yaşaması dolayısı ilə olsa da etiraf edildi. Qanunda nəzərdə tutulanlar hamısı dərhal reallaşmasa da, Azərbaycancan dili tədris sahəsinə heç cür yol tapa bilməsə də mədəni həyatda bir sıra nailiyyətlər nəzərə çarpırdı. İnqilabın qələbəsindən az sonra Xomeyninin Təbriz nümayəndəsi Ayətolla Mişkini özü: «Bu nə türkidir ki, radio-televiziyon danışır, yarsından çoxu farsdır» [Dədə Qorqud, №15, 1981, 13] deyərək Azərbaycan dilinin saflaşdırılmasını vacib sayırdı. Azərbaycan türkcəsi radioda artıq sərbəst işlədilməyə başlayır. Kitab çapı sahəsində xüsusi canlanma, yüksəliş müşahidə edilirdi. İnqilaba qədərki 30 il ərzində bəlkə heç 30 kitab ana dilində işıq üzü görməmişdirsə, təkcə 1979-1985-ci illər arasında İranda Azərbaycan dilində təxminən 200 adda kitab nəşr olunmuşdu. Həmin kitablar əsasən Tehranda, Təbrizdə və qismən (tək-tək kitablar) Zəngan, Marağa, Maku, Xoy, Tikab, Sərab, Qum, Savə və s. şəhərlərdə çap edilmişdi. Həmin məhsulların yarıdan çoxunu vətənpərvərlik mövzusunda yazılmış bədii əsərlər təşkil edirdi. Azərbaycan tarixi, dili ədəbiyyatına da bir çox kitablar həsr edilmişdi» [41, 138]. İnqilab başlandığı zamandan kitab nəşri sahəsində özünü göstərən canlanma, hər ilin anadilli nəşrlərini nəzərdən keçirməklə bir daha təsdiqlənir. Təkcə 1978-ci ilin anadilli nəşrlərini nəzərdən keçirdikdə ana dilli nəşrlərə çoxdan təşnə olan ziyalıların və oxucuların maraq dairəsi tamamilə aydın olur. Bu ilin nəşrləri bir neçə cəhətdən maraq doğurur. Əvvəla, ziyalıları inqilabi hərəkatın hələ nə ilə nəticələnəcəyini bilmədən, yuxarıdan razılıq gözləmədən anna dilində kitab nəşrinə başalmışdılar. İkincisi, çap olunan kitablar ancaq milli ruhlu, Azərbaycan xalqının Milli varlığına sevgi ilə dolu, Azərbaycanın bu günü və gələcək taleyi üçün narahatlıq ifadə edən nümunələri özündə birləşdirir. Üçüncüsü, 1978-ci ilin nəşrləri Güney Azərbaycan xalqının onilliklər boyunca doğulmuş milli 137 hisslərinin ifadəsi kimi təsir bağışlayır – nəfəs çəkməyə kiçik imkan yaranan kimi bu hisslər meydana çıxır. Şairlər, yazıçılar öz ürək sözlərini oxucu kütlələri ilə ana dilində bölüşdürməyə çalışırlar. Mədəni həyatın bütün sahələrində olduğu kimi kitab çapı sahəsində də 1982-ci ildən sonra durğunluq müşahidə edilir, çap nümunələrinin sayı azalmağa, keyfiyyəti dəyişməyə başlayır. Təəssüf ki, Güney Azərbaycanda anadilli kitab nəşrinin və mətbuatının dirçəliş dövrü çox az çəkdi. Ümumiyyətlə, 1978-1979-cu illər İran inqilabından sonra nəşr olunan əksər qəzet və jurnalların ömrü qısa oldu. Eləsi oldu ki, bir sayı işıq üzü gördü. «Varlıq» istisna olmaqla bu nəşrlərin yaşamının son nöqtəsi – 1982-ci il oldu. Onların belə tezliklə qapanmasının müxtəlif səbəbləri vardı. Bu mətbuat orqanlarının bir qismi maddi çətinlik, farsca təhsil alan azərbaycanlıların ana dilində yazıb, oxuya bilməməsi, İran-İraq müharibəsinin başlanması və bununla əlaqədar İranda sol partiya və təşkilatların qadağan edilməsi ucbatından bağlanırdısa, digər qisminin qapanması sırf siyasi səbəblərlə bağlı idi. Fars şovinist siyasəti yeni formalarda baş qaldırırdı. Milli intibahın qarşısını almaq üçün yeni siyasətin əlamətləri üzə çıxmışdı. Dövlətçiliyin dini məzmunu Güney Azərbaycanda milli dilə, milli düşüncəyə qarşı yönəlirdi. Çünki bu jurnallar İranda Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafına güclü təsir etməklə milli təfəkkürün bütün istiqamətlərini hərəkətə gətirirdi. İnqilabi əhval-ruhiyyəli publisistika, milli dirçəlişə çağıran poeziya, öz minililk təravətini qoruyub saxlamış folkor nümunələri xalqın milli yaddaşını özünə qaytarırdı. Müxtəlif qurumların doğma dil uğrunda apardığı mübarizələr, maarif sisteminin dəyişməsi yolunda çalışmalar tədricən müqavimətə rast gəlir, mətbuat nəşri və yayımı dayandırılırdı. Rejim müxtəlif vasitələrlə Azərbaycan dilli mətbuatın geniş vüsət almasına imkan vermirdi. Bu mətbu orqanların müxtəlif istiqamətli olmasına və səhifələrində bəzən keçmişlə iftixar, ifrat təəssübkeşlik, həyata sırf romantik baxış, məhdudluq və s. kimi meyllər nəzərə çarpasa da onların özlərinə məxsus müsbət cəhətləri daha Yüklə 2,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|