Pərvanə MƏMMƏDLĠ
Yüklə 2,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
138 çox idi. Onların əksəriyyəti Azərbaycan xalqının varlığını, mədəniyyətini, tarixini özündə əks etdirir və ən başlıcası azərbaycan dilini yenidən dirçəldirdi. Fevral inqilabından bir neçə il sonra yeni nəşrə başlayan qəzet və jurnallar bir-birinin ardınca qadağan edildi. Onların naşirləri və müəllifləri təqiblərə məruz qaldılar. Qeyd etmək lazımdır ki, sosial-siyasi münasibətlərinə görə müxtəlif mövqelərdə duran bütün bu nəşrləri başlıca bir məqsəd birləşdirirdi – azərbaycanlıların qədim tarixini, mədəniyyətini, ədəbiyyat və dilini öyrənmək, onlarda öz qüvvəsinə inam və mili qürur oyatmaq və nəticədə öz milli hüquqları uğrunda mübarizə əzminə yardım etmək. Bəziləri cəmi bir neçə nömrə çap edilən, biri bağlansa da digəri çıxmağa başlayan bu qəzet və jurnallar İrandakı azərbaycanlılar içərisində böyük təsir gücünə malik oldu. Onlarda əsl mənada milli dirçəliş yaratdı. Bu dirçəlişin mühüm bir xüsusiyyətini, ümumi azərbaycanşünaslıq və onun müxtəlif məsələlərini əks etdirmək, Sovet Azərbaycanı ilə, buradakı həmvətənlərlə əlaqə yaratmaq, burada mədəniyyət sahəsindəki bütün nailiyyətlərdən bəhrələnmək meylinin güclü olması təşkil edirdi». (10, 154) Ayətulla Xomeyninin vəfatından sonra ölkədə baş verən liberal dəyişikliklər nəticəsində Güney Azərbaycanda yenidən ana dilində mətbuat nümunələri görünməyə başladı. 1978-1979-cu illər İran inqilabından sonra İranda və Güney Azərbaycanda 20 il ərzində nəşr olunan anadilli mətbuat nümunələrinin sayı 60-dan artıq olmuşdur. Güney Azərbaycanda hələ inqilabın gedişi zamanı bütün İranda bir sıra istər sol, istərsə də sağ təmayüllü və inqilabın gedişində böyük xidmətləri olan partiyalar fəaliyyətə başladı. Xalq Müsəlman Partiyası inqilabın lideri Xomeyni qələbə ərəfəsində İrana gələnədək ölkədə onunla yanaşı ən böyük din başçılarından, sonralar isə sıxışdırılma, ölkədəki Azərbaycanlılar arasında nüfuzlu dini başçı sayılan Qum şəhərində yaşayan Hacı Məhəmməd Kazım Şəriət Mədari idi. 139 Şəriətmədarinin təsiri altında olan Güney Azərbaycan inqilaba demokratik və Milli tələblərlə qoşulmuşdu. MXP (Müsəlman Xalq Partiyası) məhz bu tələbləri gerçəkləşdirmək məqsədilə yaradılmışdı. MXP «şurayi-ostani» kimi qurumların təşkil olunmasını tələb edirdi. Eyni zamanda partiya yenidən əyalət və vilayət əngümənlərinin yaradılmasını istəyirdi. Şəriətmədari Xomeynidən və onun ətrafından fərqli düşüncüyə malik idi. Şəriətmədari üçün Azərbaycan məsələsi xüsusi önəm daşıyırdı. O: «Azərbaycana muxtariyyət tələb etmək bizim məqsədimizdir» - deyirdi. Şəriətmədari söyləyirdi: «Şah türk millətimin dilini və bu yolla da dinini, adət-ənənəsini oratadan qaldırmaq istədi və qaldırdı. İnqilabdan sonra türklər üçün durum fərqli olmalıdır. Çünki bəhmən ayının 29-da Təbrizin türk qəhramanları İran inqilabının təməlini qoymuşlar». Dekabrın 5-də Təbrizdə keçirilən referendiumun nəticələrinin təhrif olunmasından narazı qalan təbrizliləri XMP etiraz mitinqi və nümayişə çağırdı, bir gün sonra üsyana başladılar. Dövlət idarələri, radio və televiziya stansiyaları, təyyarə meydanı iki gün üsyançıların əlində olmuş, Azərbaycan İslam Cümhuriyyəti elan edilmişdi. Üsyançılar demokratik tələblərlə yanaşı, milli tələblər, o cümlədən ölkədə yaşayan «bütün xalqlara öz müqəddaratını təyin etmə hüququ» tələbini irəli sürürdülər. Üsyan üçüncü gün İİR daxili muzdlu silahlı qüvvələri –pasdarlar tərəfindən yatırılmış oldu (18, 311-312). Şəriətmədari inqilabdan sonra Azərbaycan türklərinin problemlərini həll etməyə təşəbbüs göstərmişdi. Bu dövrdə o, sərt və olduqca radikal bəyanatlarla çıxış etmişdir: «15 milyon farsın əsarəti altında 60 il qalmaqmı yaxşıdır, yoxsa 17,5 milyonluq türkün ədaləti altında yaşamaq?! Məsələlərimizi bu şəkildə ortaya qoymalıyıq!» Şəriətmədari Güney Azərbaycanın muxtariyyətini istəyərək demişdi: «İslami Konstitusiyamız qəbul edildikdən sonra hər kəs öz yerini alacaqdır. Bizim yerimiz isə 17,5 milyon Azərbaycan türkünü doğub böyüdən Təbriz olacaqdır». 1979-cu ilin fevral inqilabında islamçılarla yanaşı solçular və «İran millətçiliyini əsas götürən» milli-məzhəbilər də var idi. Solçuların hakimiyyət iddiası olsa da, onların bu niyyətinin gerçəkləşməsi Qərbə sərf etmirdi. Bununla 140 Qərb sovetlərin Orta Şərqdə nüfuzunun artmasının qarşısını alırdı. İslamçılar əvvəlcə bu idida ilə çıxış etməsə də, sonradan hakimiyyətə yiyələnirdilər. Bu məsələdə qərb də onları dəstəklədi. Belə ki, şahdan miras qalmış siyasi ideologiya və kommunizm ideologiyası cəmiyyətin maraqlarını ödəmirdi. Ona görə islamçıların hakimiyyətə gətirilməsinə yardım etmək Qərbin marağında idi. Bütün bunlardan başqa, digər cərəyanlarla yanaşı, Milli haqlar məsələsi də inqilabın şüarlarında zəif də olsa səsələnirdi. Elə İran Anna Yasasında dil, Milli bərabərlik və bu kimi maddəəlrin mövcudluğu həmin tələblərin nəticəsi idi… İnqilabın əsas şüarları «Bərabərlik», «Ədalət», «Azadlıq» və «İstiqlal» idi. Amma ötən 26 il ərzində bu şüarlara əməl olunmadı. Milli məsələ öz həllini tapmadı, demokratik dəyərlər bərqərar olmadı. Aşağıda Güney Azərbaycanda inqilab ərəfəsində və ondan sonra çıxan qəzet və jurnallara yaxından nəzər salacağıq. Qeyd etdiyimiz kimi inqilabın gedişində Təbrizdə nəşrə başlayan ilk qəzet «Ulduz» idi. Onun ilk sayı 1979-cu il yanvar ayının 17-də capdan çıxmışdı. Azərbaycan və fars dillərində nəşr əsasən baş məqalə şer, xəbər və hecatatyası ibarət olan səhifələr azərbaycan və fars dillərində hazırlanırdı. Qəzet ilk sayındakı yazılarda vəziyyəti açıq şərh edərək, yerlərdə baş verən çıxışları qeyd edir, irticaya qarşı özünün açıq narazılığını və qəzəbini bildirir, şahın ölkədən getməsi və Xomeyninin İrana gəlməsi haqqında xəbər verirdi. «Ulduz» qəzeti səkkiz səhifədə on nömrəyə qədər buraxılmış, sonra isə onun nəşri dayandırılmışdır. Qəzet çap olunduğu ilk gündən xalqın və ziyalıların rəğbətini qazanmışdı. Azərbaycan Azadixahlar firqəsinin (Azadlıqsevərlər partiyası) orqanı olan «Yoldaş» jurnalı 1979-cu il mart ayının 3-də Tehranda Azərbaycan dilində nəşrə başladı. Jurnal həftədə bir dəfə nəşr olunurdu. «Yoldaş» jurnalının birinci nömrəsində verilən «Baş söz» də onun məram və məqsədi şərh olunurdu. Jurnal yazırdı ki, o öz səhifələrində sadə Azərbaycan dilində kütləvi xəbər və mətnlər dərc edəcək, orqanı olduğu firqənin müxtəlif ictimai-siyasi məsələlərlə bağlı Yüklə 2,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|