Pərvanə MƏMMƏDLĠ

 
144 
yaxud  məhsul  toplamaq  dövründə  ata    analarına  kömək  edirlər.  Digər  tərəfdən 
mədrəsələrin azlığı və yaşayış yerindən uzaq olmaları üzundən həmin uşaqların 
təhsil imkanı az və çətinlikləri çox olur. 
Uşaqların bir çoxu da ayrı bir dildə təhsil almaq bacarığına malik deyillər. 
Bütün  bunlara  görə,  fars  olmayan  xalqlar  arasında  savadsızların  sayı  çoxdur. 
Bir  təhər  oxuyanlar  az  məlumatlı  olurlar.  Bu  səbəbdən  də  danışgaha 
(universitet) bu cür adamların daxil olması çətinləşir və nəticədə işsizlərin sayı 
artır (74, 1981, № 2). 
1978-1979-cu    illər  İran  inqilabında  azərbaycanlılar  böyük  rol  oynadılar. 
Şahlıq rejiminə qarşı olan bu inqilabın məqsədi milli idealların gerçəkləşməsinə 
səbəb olmasa da, özündən sonra iz  qoya bildi. Xüsusilə inqilabın ilk oylarından 
30 adda buraxılan qəzet və jurnallar ana dili hərəkatını və milli haqlar uğrunda 
mübarizəni yenidən canlandırdı. 
Yeni  yaranan  yazııçlar  birlikləri,  janr-musiqinin  girçəldilməsi,  azərbaycan 
dilində  tədrislə  bağlı  atılan  addımlar.  Təbrizdə  akademiyanın  yaradılması, 
radioteleviziya    verilişlərinin  doğma  dildə  olan  şəbəkəsinin  genişləndirilməsi 
çox  qısa  müddətdə  fəaliyyət  göstərdi.  Doktor  C.Heyətin  «Varlıq»  jurnalından 
başqa bütün mətbuat orqanları qapandı. 
1990-cı ildə «Yol» adlı ədəbi-ictimai jurnal nəşrə başlayır. Gözəl rəsm əsərləri və 
fotolara  səhifələrində geniş yer verən bu jurnalın 30-dan artıq sayı işıq üzü gördü. 
Jurnalın redaktorları Abbas Səmimi və Həmid Məmmədzadə ii. Mütərəqqi alim və 
vətənpərvər yazıçı olan Həmid Məmmədzadə curnalistlik fəaliyyəti ilə hələ gənj 
yaşlarından  məşğul olmuşdur. Onun bir  qələm sahibi kimi publisistik və əəbi 
yaradıjılığı 1946-cı ildə Təbrizdə nəşr edilən «Azad millət» və «Cavanlar» qəzetində 
çıxan məqalələri ilə  başlamışdı. Uzun müdət «Varlıq» jurnalı ilə əməkdaşlıq 
etmişdir. Təəssüf ki, «Yol» qəzeti sonralar irtica mövqeyinə yuvarlanmağa başlaı, 
nəşri də uzun çəkmədi.   
Beləliklə,1979 –cu il İran İslam inqilabından sonra dövlətin 
rəsmi siyasəti  pəhləvilərdən miras qalmış fars milliyyətçiliyindən İslam 
ümmətçiliyinə keçid aldı. Fars olmayan xalqlara bəzi konstitusiya haqları verilsə də, 
Pəhləvilərdən qalmış fars millətçiliyi üzərində oturdulan dövlət bürokratiyası, millət, 
vətən, milli tarix və milli dil anlayışı xüsusilə mədəniyyət və təhsil sistemində nisbi 
dəyişmələr  olsa da onlar çox az  müddətdə fəaliyyətdə oldu ,sonralarsa qarşısı 
alınıb,yalnız sözdə qaldı.  Ümumiyyətlə isə İslam inqilabından sonra dövlətdə Fars 
olmayan xalqlara qarşı ayrı-seçkilikçilik yalnız təhsil və mədəniyyətlə məhdud 
qalmamış xüsusilə iqtisadiyyat sahəsinə də ciddi təsir  göstərmişdi.     
 

---

 
145 
  
VII  F Ə S Ġ L  
 
«VARLIQ» DƏRGĠSĠNĠN NƏġRĠ TARĠXĠ 
 
 «Varlıq» gərgin, ziddiyətli ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni hadisələr fonunda 
nəşrə  başladı.  Dərginin  ilk  nömrəsi  1979-cu  ilin  aprelində  işıq  üzü  gördü.  İlk 
nömrəsindən bu günədək «Varlıq» Tehranda öz nəşrini davam etdirir. Tehranın 
paytaxt  olması,  «Varlıq»ın  imtiyaz  sahibinin  və  naşirinin,  redaksiya  heyəti 
üzvlərinin  bəzilərinin  Tehranda  yaşamaları,  ümumiyyətlə,  Tehranın  Güney 
azərbaycanlıların  kompakt  yaşadığı  şəhərlərdən  biri  olması  məcmuənin  bu 
şəhərdə yayınlanmasının başlıca səbəbidir.  
İlk  nömrələrindən  «fərhəngi-ictimai  məcəllə»  kimi  təqdim  olunan  dərgi 
ədəbi-mədəni  və  ictimai  materiallara  üstünlük  verir.  «Varlıq»ın  səhifələrində 
dil,  ədəbiyyat,  tarix  və  mədəniyyətə  aid  yazılar  dərc  olunur  və  bu  sahələrə  aid 
problemlərə  toxunulur.  «Varlıq»  dərgisində  materialların  müəyyən  hissəsi 
(təxminən  15%)  fars  dilində  nəşr  olunur.  Bu  materiallar  əsasən  Azərbaycan 
mədəniyyətinin,  tarixinin  mühüm  problemlərinə  həsr  olunur  və  adları  çəkilən 
məsələlər  barədə  farsdilli  oxuculara  məlumat  vermək  məqsədi  daşıyır.  Farsca 
yazıların  əksəriyyəti  dərginin  əməkdaşı  Səməd  Sərdar  Niya  tərəfindən 
hazırlanır.  
Nəşr olunduğu ilk illərdə dərgi ayda bir dəfə çıxırdı. Sonralar hər iki, daha 
sonra  üç  aydan  bir  işıq  üzü  görür.  Azərbaycan  və  fars  dillərində  nəşr  olunan 
«Varlıq»ın tirajı təxminən iki min nüsxəyə yaxındır.  
«Varlıq»  dərgisinin  yaradığı  illərdə  milli  varlığının  yaşamaq  və  məhv 
olmaq dilemması ilə qarşılaşan bir xalqın ana dilində sözə, fikrə  böyük ehtiyacı 
vardı.  «Varlıq»  Güney  Azərbaycan  mədəni  mühitindəki  bu  boşluğu  doldurmaq 
üçün yarandı. Bu da acı bir həqiqət idi ki, farsca təhsil almış azəri türkləri üçün 
öz  dillərində  yazıb  oxumaq  problemi  hələ  mövcud  idi.  Ona  görə  də  yaradılmış 

---

 
146 
nəşriyyə iki dilli oldu: yazılanların əksəriyyəti azərbaycan dilində, bir qismi isə 
farsca idi.  
Jurnalın  ilk  nömrəsində  jurnalın  ortalığa  çıxması  səbəbləri,  mövqeyi  və 
məqsədi yazıçılar heyəti tərəfindən belə açıqlanır. «Azərbaycan xalqı tarix boyu 
İranda yaşayan ayrı-ayrı xalqlar ilə birlikdə, vahid bir sərneveştə (taleyə –P.M.) 
bağlı olduğu müştərək bir tarix və mədəniyyət  yaratdığı halda hər bir əsil xalq 
kimi  öz  milli  varlığını,  dilini,  fərhəngini  (mədəniyyətini  –  P.M.)  xislət  və 
höviyyatını (xüsusiyyətini – P.M.) saxlamışdır. «Varlıq» məcmuəsi Azərbaycan 
xalqının  milli  və  mədəni  varlığına,  doğma  dil  və  ədəbiyyatına,  folklor  və  el 
yaradıcılığına, iftixarlı keçmişinə, tüknməz bədii və hünəri qüdrətinə yol açmaq 
və  onu  təzə  tarixi-ictimai  şəraitdə  daha  insani,  daha  demokratik  və  daha 
qabaqcıl ülkülər (ideya, məfkurə  – P.M.) etmək arzusu ilə ortaya çıxır (108,  № 
1,  1979,  48).  Jurnal  İranın  bütün  xalqlarını  mədəni  sahələrdə  azad  görmək 
istəyir  və  yazır  ki,  «azərbaycan,  fars,  kürd,  ərəb,  qaşqay,  bəluc,  türkmən 
xalqları gərək bərabər olsunlar» (108, №1, 1979, 48). 
«Varlıq»ın  yaradıcıları  başda  doktor  C.Heyət  olmaqla  sonsuz  fədakarlıq, 
sədaqət və zəhmətlə doğma xalqın mənəvi ehtiyaclarını ödəmək üçün çalışdılar. 
Onlar  sənət  və  peşə  baxımından  fərqlənsələr  də  (dilçi,  jurnalist,  ədəbiyyatçı, 
tarixçi, alim, hüquqşünas, həkim, müəllim inşaatçı, ilahiyyatçı və s.) bu yaradıcı 
ziyalıları doğma dillə, xalqa sonsuz məhəbbət hissi sıx birləşdirirdi.  
«Varlıq»ın  redaksiya  heyətində  yayınlandığı  gündən  C.Heyət,  H.Nitqi, 
Məmmədəli  Fərzanə,  Qulamhüseyn  Beqdeli,  Həmid  Məmmədzadə,  Teymur 
Pirhaşimi,  Mənzuri  Xamneyi,  Savalan,  Səməd  Sərdar  Niya,  Əziz  Möhsüni, 
Sönməz,  Əli  Kəmali,  İsmayıl  Hadi,  Tağı  Zehtabi,  Murhədayət  Həsari,  Böyük 
Rəsulvənd, Məmməd Rza Heyət çalışıblar.  
Həmid  Nitqi  Aytan  (1920-1998)  tanınmış  alim,  türkoloq  və  şairdir. 
«Varlıq»  dərgisinin  uzun  müddət  baş  yazarı  olmuşdur.  Dərgidə  türkologiya, 
ədəbiyyatşünaslıq, publisistikaya aid yazdığı yazılar və şerlərlə çıxış etmişdir.  
Pəhləvi  diktaturası  döründə  folklorun  qismən  də  olsa  çap  edilməsi  və 
Azərbaycan  dilinin  qrammatikasına  aid  ilk  kitabın  yazılması  Məmmədəli 

---