Psixologiya” kafedrasi “oiladagi inqirozli vaziyatlarning bola shaxsini rivojlanishiga taʼsiri” mavzusidagi kurs ishi bajardi

Kurs ishining maqsadi: Oiladagi inqirozli vaziyatlarning bola shaxsini rivojlanishiga ta'sirini o'rganish.
Kurs ishining predmeti: Oiladagi inqirozli vaziyatlarning bola shaxsini rivojlanishiga ta'sirini o‘ziga xosligini tahlil qilish.
Kurs ishining vazifalari: Oiladagi inqirozli vaziyatlar, farzand taqdiriga ta'sirini o'rganish.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati va ilovadan iborat.
I.BOB.ZAMONAVIY OILALARDA INQIROZLI VAZIYATLAR VA ULARNING NAMOYON BO'LISHI
1.1.Oiladagi inqirozlar va ularning oqibatlari

"Oilaviy inqiroz" tushunchasiga murojaat qilaylik. Inqiroz - bu biron bir narsaning keskin, burilish nuqtasidir (Lapin N.I., Gvishiani D.M.).

Oila inqirozi - bu gostostik jarayonlarning buzilishi bilan ajralib turadigan, oilaning odatdagi ish uslublarini xafagarchilikka va eski xulq-atvor namunalaridan foydalangan holda yangi vaziyatga bardosh bera olmaslikka olib keladigan oilaviy tizimning holati.
Oila ijtimoiy institut sifatida ikkita xususiyatga ega. Birinchidan, oila - bu o'z-o'zini tartibga soluvchi tizim, aloqa madaniyati oila a'zolarining o'zlari tomonidan rivojlanadi; bu muqarrar ravishda turli xil pozitsiyalar to'qnashuvi va qarama-qarshiliklarning paydo bo'lishi bilan birga keladi, ular o'zaro kelishuv va imtiyozlar orqali hal qilinadi, bu oila a'zolarining ichki madaniyati, axloqiy va ijtimoiy etukligi bilan ta'minlanadi. Ikkinchidan, oila jamiyat tomonidan tasdiqlangan birlashma sifatida mavjud bo'lib, uning barqarorligi boshqa ijtimoiy institutlar: davlat, huquq, jamoatchilik fikri, din, ta'lim, madaniyat.
Oilaviy inqirozda tadqiqotchilar oilani yanada rivojlantirishning ikkita potentsial yo'nalishini ajratib ko'rsatadilar: (Eidemiller E.G., Yustitskiy V.V.):
1. Vayron qiluvchi, oilaviy munosabatlarning buzilishiga olib keladi va ularning mavjudligi uchun xavf tug'diradi.
2. Konstruktiv, oilaning yangi faoliyat darajasiga o'tish imkoniyatlarini o'z ichiga oladi.
Oiladagi inqirozli vaziyatlar muammosiga bag'ishlangan adabiyotlarni tahlil qilish oilaviy inqirozlarni tavsiflash uchun bir nechta yondashuvlarni aniqlashga imkon beradi.
Birinchisi, oilaning hayot tsikli qonunlarini o'rganish bilan bog'liq. Ushbu yondashuvning asosiy oqimida inqirozlar hayot tsikli bosqichlari orasidagi o'tish momentlari sifatida qaraladi. Ushbu inqirozlar normativ yoki gorizontal stresslar deb ataladi. Ular oilaviy hayot tsiklining har qanday bosqichidan o'tish paytida to'siqlar yoki etarli darajada moslashish mavjud bo'lganda paydo bo'ladi.
V. Satir oilani rivojlantirishning o'nta muhim nuqtasini belgilaydi.

• 
  -Birinchi inqiroz kontseptsiya, homiladorlik va tug'ishdir.
  
• 
  -Ikkinchi inqiroz - bolaning inson nutqini o'zlashtirishining boshlanishi.
  
• 
  -Uchinchi inqiroz - bola tashqi muhit bilan munosabatlarni o'rnatmoqda (boradi) bolalar bog'chasi yoki maktabga).
  
• 
  -To'rtinchi inqiroz - bu bola o'spirinlikka kirganda.
  
• 
  -Beshinchi inqiroz - bola katta bo'lib, uydan chiqib ketadi.
  
• 
  -Oltinchi inqiroz - yoshlar turmushga chiqadilar va oilaga kelinlar va kuyovlar kiradi.
  
• 
  -Yettinchi inqiroz - bu ayolning hayotida menopauzaning boshlanishi.
  
• 
  -Sakkizinchi inqiroz - bu erkaklar jinsiy faolligining pasayishi.
  
• 
  -To'qqizinchi inqiroz - ota-onalar bobo va buvisi bo'lishadi.
  
• 
  -O'ninchi inqiroz - turmush o'rtoqlardan biri vafot etadi.
  

Shunday qilib, oila o'z rivojlanishida inqirozlar bilan birga bir necha bosqichlarni bosib o'tadi. Mikrofila darajasida qayd etilgan normativ inqiroz odatda kattalar yoki bolaning individual normativ inqiroziga asoslanib, tizimning beqarorlashishiga olib keladi.
Ikkinchi yondashuv oila hayotidagi voqealarni tahlil qilish bilan bog'liq: oilaviy inqirozlarni oilaviy tizim barqarorligiga ta'sir qiladigan ba'zi hodisalar keltirib chiqarishi mumkin. Bunday inqirozlar oilaning hayot tsikli bosqichlaridan qat'i nazar paydo bo'lishi mumkin va ularni normativ bo'lmagan deb atashadi (Olyfirovich N.I.).
Uchinchi yondashuv eksperimental tadqiqotlar davomida olingan oiladagi inqirozli vaziyatlar yoki uning alohida quyi tizimlari haqidagi bilimlarga asoslanadi. Chexiyalik olimlarning oilaviy hayotdagi ikkita "o'ta muhim davr" ni aniqlagan va tavsiflagan tadqiqotlari shubhasizdir.
Birinchi muhim davr oilaviy hayotning 3 va 7-yillari orasida sodir bo'ladi va qulay vaziyatda taxminan 1 yil davom etadi. Uning paydo bo'lishiga quyidagi omillar yordam beradi: romantik kayfiyatning yo'q bo'lib ketishi, muhabbat paytida va kundalik oilaviy hayotda sherikning xatti-harakatlaridagi qarama-qarshilikni faol ravishda rad etish, turmush o'rtoqlar topadigan vaziyatlarning ko'payishi narsalarga turli xil qarashlar va kelisha olmaydi, salbiy hissiyotlarning kuchayishi, tez-tez to'qnashuvlar tufayli sheriklar o'rtasidagi ziddiyatlarning kuchayishi. Inqirozli vaziyat, turmush qurgan juftlikning kundalik va iqtisodiy holatini belgilaydigan tashqi omillarning ta'sirisiz, ota-onalarning aralashuvisiz, xiyonatsiz yoki turmush o'rtoqlardan birining shaxsiy patologik xususiyatlarisiz paydo bo'lishi mumkin.
Ikkinchi inqiroz davri taxminan nikohning 17 va 25-yillari orasida sodir bo'ladi. Ushbu inqiroz birinchisiga qaraganda unchalik chuqur emas; u 1 yil yoki bir necha yil davom etishi mumkin. Uning paydo bo'lishi ko'pincha yaqinlashib kelayotgan involyatsiya davriga to'g'ri keladi, hissiy beqarorlikning kuchayishi, qo'rquv paydo bo'lishi, turli xil somatik shikoyatlar, bolalarning ketishi bilan bog'liq bo'lgan yolg'izlik hissi, ayolning hissiy qaramligi kuchayishi, uning tashvishlari tez qarish, shuningdek, erining jinsiy xiyonati. Ikkala holatda ham norozilik kuchaymoqda. Birinchi inqiroz holatida etakchi rolni hissiy munosabatlarning umidsiz o'zgarishi, ziddiyatli vaziyatlar sonining ko'payishi, keskinlikning kuchayishi (turmush o'rtoqlar o'rtasidagi hissiy munosabatlarni qayta qurishdagi qiyinchiliklarning namoyishi, kundalik aks ettirish sifatida oladi) va boshqa muammolar); ikkinchi inqiroz - somatik shikoyatlarning ko'payishi, tashvish, bolalarni oiladan ajratish bilan bog'liq hayotdagi bo'shliq hissi.
N.V.ning qarashlariga ko'ra. Samoukina, birinchi inqiroz davri (5-7 yil) sherik imidjining o'zgarishi, ya'ni uning psixologik holatining pasayishi bilan bog'liq. Ikkinchi inqiroz davri (13-18 yosh) bir-biridan psixologik charchoq, munosabatlar va turmush tarzidagi yangilik tomon tortishish tufayli yuzaga keladi. Ayniqsa, bu davr erkaklar uchun juda muhimdir. Turmush o'rtoqlarning nisbiy erkinligi va mustaqilligi uchun shart-sharoitlar o'zaro tan olingan, shuningdek, har ikkala sherik o'z munosabatlarini yangilash yo'llarini izlay boshlagan oilalarda bu unchalik og'riqli emas.
Afsuski, barcha oila ham ota-ona va ular dunyoga keltirgan farzandlar bilan to`liq bo`lavermaydi. Taqdir taqozosi bilan ayrim oilalarda nizolar kelib chiqadi va uning oqibati sifatida nikoh barbod bo`ladi. Olimlar nikohning barbod bo`lishini o`rganib, uning sabablari turlicha bo`lishi mumkinligi to`g’risida o`z nazariy qarashlarini bayon etganlar. Masalan, ayrim psixologlar ajrimlarni “turtki” kontseptsiyasi orqali tushuntirishga urinadilar. Ya’ni, yaxshi tinch-totuv yashayotgan oilada birdan shunday holat yuz beradiki, masalan, xiyonat, o`lim, xastalik, rashk va shunga o`xshash voqealar turki bo`ldiyu, oila ustuni qulaydi. Aslida hayotda qo`qqisdan shunday bir silkinish yoki turtki bilan oila birdan buzilib ketishi kam uchraydi.
Yana bir holat olimlar fikricha, “orqaga ketish” deb nomlanadi. Bu shunday holatki, unga ko`ra, er va xotinni yaxshi, iliq munosabatlar bog’lab turgan, lekin aynan muhabbat birdan sovib, er-xotin bir-birini ko`rsa g’ashi keladigan, gaplari yoqmaydigan, nizokash bo`lib qoladi. Bunday voqealar hayotda tez-tez uchraydi.Sababi – birdan yongan olov, ya’ni, muhabbat, ma’lum vaqt o`tgach o`chishi, so`nib qolishi mumkin.
Shu kabi holatlar va undan boshqa sabablar tufayli oila ajrimlarining sodir bo`lishi barcha zamonlar va davrlarda ham kuzatilgan. Faqat nikohning barbod bo`lishi shakllari va sabablarida har bir davrda o`ziga xos asoslar bo`lgan deyish mumkin. Masalan, SHarq mamlakatlarida qadimdan nikohning barbod bo`lishi eng kam uchraydi, deb hisoblab kelingan. Chunki oila institutining poydevori mustahkam bo`lishiga ajdodlarimiz qayg’urganlar. Yetti pushtini surishtirish,sovchilik instituti orqali bir-biriga mos keladigan yoshlarning taqdirini bog’lash, hattoki, uzoq qarindoshlar o`rtasidagi nikohlar, ya’ni, oldindan bir-birlarini bilgan odamlarning o`zaro kelishuvi, mehr va muhabbat rishtalari orqali oila qurish o`zbekchilikka xos odatlar sifatida qadrlangan va ta’kidlab o`tilgan nikoh motivlarining barchasida oqilona fikr yuritish, yoshlar va ular ota-onalarining “etti o`lchab bir kesishi” oilaning mustahkam bo`lishi uchun zamin hisoblangan.
Nikoh ajrimlariga kelsak, bunday holat SHarq xalqlarida ham, bizda ham sodir bo`lgan. Eski manbalarda nikoh ajrimiga sabab bo`lgan omillar sifatida avvalo, er yoki xotinda to`ydan keyin aniqlangan nasliy xastaliklar, ko`p holatlarda erkak kishining, ayrim holatlarda ayolning boshqa inson bilan “til” topishib ketishi, boobro` va mansabdor shaxsning kelinchakni yoqtirib qolishi va zo`rlik bilan eski oilani buzishga majbur qilishlar, farzandsizlik, ayolning bepushtligi sabab erkakning xotinni taloq qilishi, iqtisodiy nochor yosh oilaning o`z ro`zg’orini yurita olmaganligidan ayolning boshqa odamga turmushga chiqishga majbur bo`lib qolishi kabi sabablar qayd etilgan. Muhimi shunki, nikohning barbod bo`lishidagi tashabbus asosan erkak kishining qo`lida bo`lgan. Agar u xohlasagina nikoh barbod bo`lgan. Agar mabodo ayol tashabbus ko`rsatsa, u qattiq jazolangan, jamoatchilik uni qoralagan, hattoki, tosh bo`ron qilinganligi to`g’risida qadimgi tarixdan, eski kinofilьmlardan ma’lum.
Boshqa xalqlarda ham o`ziga xos an’analar mavjud bo`lgan. Masalan, qadimgi Xitoyda nikoh ajrimiga olib keladigan sabablarga erning ota-onasi ra’yiga qaramaslik, ularga kelinning gap qaytarishi, betga choparlik, bepushtlik, mahmadonalik, bedavo xastalik, rashk kabilar kirgan. Lekin yuqoridagi holatlar bo`lsa-yu, ayol erining ota-onasiga aza tutayotgan bo`lsa yoki u chin yetim bo`lsa, eri uni baribir uydan xaydab yubora olmagan.
Qadimgi Gretsiyada esa nikoh ajrimini sodir etish ancha yengil bo`lgan. Er guvohlar oldida xotiniga u bilan ortiq yashay olmasligini, nikohi buzilganligini aytgan, ayol barcha sep-suriqlarini yig’ishtirib, o`z ota-onasining oilasiga qaytib ketavergan. Sarpo suriqlar, ayolga tegishli barcha narsalarning unga berilishi majbur hisoblangan, hattoki, ajrimning sababi ayolning xiyonati bo`lgan taqdirda ham mol-mulk, ziynatlar ayolga berilavergan. Lekin ayol eri bilan yashashni xohlamay qolgan holatlarda uning ajrim olishi mushkulroq bo`lgan, bunday paytlarda xotin shahar xokimiga yozma ravishda rasmiy murojaat qilishi, va ular qaror qabul qilishi lozim bo`lgan. Bunday hollarda kim aybdor deb topilishidan qat’iy nazar, bolalar otasi bilan qoldirilgan.
Rimliklarda ham ajrimlar ilgaridan odatiy holday qaralgan. Tarixdan ma’lumki, shoir Ovidiy va tarixchi Pliniy uch marta uylanganlar, Yuliy TSezarь va Antoniy esa to`rttadan xotinga ega bo`lganlar. Bu kabi tarixiy hodisalar manbalarda, tarixiy filmlarda yaxshi aks ettirilgan.
Qadimgi Hindistonda esa nikoh oddiygina fuqarolar ittifoqi emas, ilohiy ittifoq sifatida qaralib, nikoh rishtalarining buzilishi nihoyatda g’ayritabiiy holat deb baholangan. Nikohning buzilishi faqat er tashabbusi va ayolning katta gunohi tufayli ro`y berishi mumkin bo`lgan. Eramizgacha bo`lgan ikki mingliklardan qolgan manbalarda ko`rsatilishicha, “sakkiz yil mobaynida bola tug’magan ayol boshqasiga almashtirilishi mumkin, o`lik bola tuqqan – o`ninchi yili, faqat qiz bolalarni tug’adigani – o`n birinchi yili, urushqoq, beadabi esa o`sha zahoti er tomonidan qo`yib yuborilishi mumkin” bo`lgan. Keyinchalik hindlar ham ajrimlar siyosatini qayta ko`rib chiqib, endi nikoh quyidagi holatlarda ham barbod bo`lishi qayd etilgan: agar ayol erining barcha boyliklarini isrof qilish, noo`rin ishlatgan bo`lsa, abort yo`li bilan farzandini yo`qotgan bo`lsa va erining hayotiga suiqasd qilgan bo`lsa. Ayol esa faqat ikki holatda eridan ajrim talab qilish huquqiga ega bo`lgan: eri bepusht bo`lib, o`z erlik vazifasini bajara olmay qolgan bo`lsa va sodir etgan gunohi uchun uni qavmdan chiqarib yuborilgan bo`lsa. Shunga o`xshash nikoning barbod bo`lishi shakllari ham, uning motivlari ham turfa xil. Ko`pgina xalqlarda ajrimlarning motivi sifatida er-xotin xiyonati qayd etiladi. Shunisi xarakterliki, erkaklarning xiyonatidan ko`ra ayolning xiyonati barcha madaniyatlarda ham qattiqroq qoralanadi, chunki buning asosiy sababi – xiyonatkor ayol boshqa erkak bilan uchrashib yurib, undan homilador bo`lib qolishi va nikohsiz begona bolaning tug’ilishiga sababchi bo`lib qolishi mumkin. Ya’ni, bunda nafaqat oilaning balki yangi tug’ilgan bolaning manfaati jiddiy zarar ko`radi, chunki bu bolada kimning haqi borligi, kimning mol mulkiga u voris bo`la olishi masalasi o`ylantiradi. Lekin er-xotinning xiyonatiga befarq qaraydigan xalqlar ham Yer yuzida topiladi. Masalan, Afrikadagi dinka qabilasida er agar xotini uning nazarida nodonroq bo`lsa ham, bemazaroq ovqat pishirsa ham u bilan ajrashib ketaveradi. Erkakning begona ayol bilan “don olishib yurishi” hech kimni qiziqtirmaydi, hattoki, qonuniy xotini ham bunga unchalik ahamiyat bermaydi. SHu kabi Assama orolida yashaydigan qabila ham ajrashishda bir-birining quyi yoki yuqori tabaqadan ekanligiga qarab qaror chiqaradi. Masalan, agar ayol yuqori tabaqa oila vakilasi bo`lsa, u nikohni bekor qilish va boshqa erkak bilan yashab ketaverish huquqiga ega bo`ladi. Albatta, musulmon xalqlarida oila qanchalik qadrlansa, taloq yoki ajralish holatlari shunchalik tahqirlangan. SHu nuqtai nazardan musulmon olamida o`ziga xos shariyat qonunlari ishlab chiqilgan bo`lib, ular asrlar osha oila-nikoh munosabatlarini tartibga solishda muhim omil bo`lgan. Qur’oni-Karimning qator suralarida, jumladan, uning “Baqara” surasida er va xotinning o`zaro insoniy va mulkiy munosabatlari, farzandni dunyoga keltirish va uni voyaga yetkazishda otaonalik mas’uliyati va burchlari bayon etilgan. Unda “taloq”ning Alloh tomonidan buyurilgan, lekin uning o`ziga eng noma’qul bo`lgan amaldan ekanligi ta’kidlangan. Demak, musulmonchilikda oilaning buzilishi “qush inining buzilishi” kabi yomon, noxush oqibatlarni keltirib chiqaruvchi omil sifatida qaraladi. Musulmon qoidalariga ko`ra ayolning nikoh ajrimining tashabbuskori bo`lishlik qoralanadi, lekin vaziyat talab qilganda ayol o`z haq-huquqlarini talab chilmagan holad erining uyidan ketishi mumkin. Erkak esa agar bilmay “Taloq” so`zini ishlatib qo`ygan bo`lsa, o`z ayoliga qayta uchinichi martagacha uylanishi mumkin, lekin uch martadan keyin uning yana uylanishi qat’iyat man etiladi. Tabiiy, hozirgi sharoitda huquqiy davlat qurish sharoitida bunday shar’iy qoidalarga emas, amaldagi qonunlarga ko`ra ajrim holatlarini muvofiqlashtiriladi. Uning qoidalari O`zbekiston Respublikasining “Oila Kodeksi”ning “Nikohning tugatilishi” deb nomlangan 7 bobning 37-48 moddalri hamda “Nikohdan ajralishni qayd etish” deb nomlangan 26 bobning 218-222 moddalari bilan tartibga solingan. Rossiyada o`tkazilgan oxirgi tadqiqotlarda19 nikoh ajrimlarining asosiy sabalari sifatida quyidagilar qayd etilmoqda(turli yoshli so`raluvchilarning jami soniga nisbatan foiz hisobida)
• moddiy, maishiy muammolar – 55;
• er yoki xotinning ichkilikka ruju qo`yishi – 39;
• yoshlar uchun oilaviy qadriyatlarning pastlab ketishi – 27;
• er-xotin xiyonati – 19;
• psixologik mos kelmaslik – 17;
• oilaviy hayotning mazmunsizligi – 12;
• boshqa birovni sevish qolish – 11;
• farzandlarning yo`qligi – 7;
• boshqa sabablar – 2;
• javob berishga qiynalganlar – 6.
Respublika “Oila” ilmiy-amaliy markazi tomonidan nikoh ajrimlarining sabablari o`rganilganda, aksariyat holatlarda bu birinchi o`rinda er-xotinlarning o`zaro kelishmovchiliklari, fe’l-atvorning bir-biriga mos kelmasliklari, rashk, xiyonat, kelin bilan qaynona va boshqa yaqin qarindoshlarning chiqishmasliklari, erkakning zararli odatlarga berilib ketishi (ichkilikka, giyohvand moddalarga va shu kabi), moddiy qiyinchiliklar (asosan erning ishlamasligi, mustaqil oilani boshqara olmasligi), qudalarning to`ydan keyin o`zaro kelishmay qolishlari, erning daraksiz ketib qolishi kabilar qayd etiladi. Poytaxt bo`yicha ajrimlar sabablari o`rganilganda, iqtisodiy qiyinchiliklar tufayli oilaning buzilishi eng oxirgi o`rinda qayd etiladi, chunki aksariyat o`ziga to`q, boy-badavlat oilalarda yoshlar asosan uch sabab tufayli ajrishib ketmoqda: rashk va xiyonat, kelin-qaynona munosabatlaridagi kelishmovchilik va turmush sharoitidagi noqulayliklar. Umuman olganda, nikoh ajrimlarining bosh omili yoshlarni ma’naviy jihatdan turmush qurishga tayyor emasliklaridir.