Psixologiya” kafedrasi “oiladagi inqirozli vaziyatlarning bola shaxsini rivojlanishiga taʼsiri” mavzusidagi kurs ishi bajardi

2.2.Inqirozli oilani ijtimoiy-psixologik jihatdan qo’llab-quvvatlash va unga yordam ko’rsatish
Inqirozli oila yoki mushkul ahvolga tushib qolgan onalar, ularning farzandlari bilan psixologik-pedagogik yordam ishlarini tashkil etish asosan quyidagi yo`nalishlarda tashkil etiladi: diagnostik; korrektsion; profilaktik; ma’rifiy.
Inqirozli oila bilan ishlash avvalo shunday holatga tushib qolgan oilalarning talab-takliflari asosida, yoki u yoki bu xududdagi oilalarning ahvolini o`rganish natijalariga ko`ra amalga oshiriladi. Masalan, O`zbekiston sharoitida jami oilalarning salmoqli qismi yosh oilalar toifasiga kirishi, ularda muayyan muammolarning, ijtimoiy hamda psixologik muhofazaga ehtiyojni sezitshi tabiiy bo`lgani uchun ham bunday xizmat shahobchalari bir tomondan, talab va taklif asosida tashkil etiladi, ikkinchi tomondan, davlat va jamiyat tashkilotlari tomonidan oilani muhofaza qilish, ularning muammolarini o`rganish va yordam berish o`zo`zini boshqarish organlari, “Oila” markazlari, yoshlarning “Kamolot” ijtimoiy harakatiga yuklanganligi uchun tavsiya va ko`rsatmalar asosida ham tashkil etiladi. Qanday shaklda bo`lmasin, bunday markazlar yoki xizmat turlariga turli inqirozli sharoitni boshdan kechirgan oilaga yordam ko`rsatish ularning asosiy vazifasi hisoblanadi. Jamoatchilik tashabbuvi bilan tashkil etilgan shunday xizmat turlaridan biri mamlakatimizning turli tuman va shaharlari markazlarida tashkil etilgan Yoshlar ijtimoiy ko`mak markazlari bo`lib, uning qoshida tashkil etilgan “Yosh oilaga ijtimoiy va psixologik xizmat ko`rsatish” bo`limlari, undagi “Ishonch telefonlari” oila a’zolariga ma’rifiy, ma’naviy, axborot, psixologik xizmatlarni amalga oshiradi. Oilaga ijtimoiy-psixologik xizmat markazlari kimning buyurtmasi bilan faoliyat boshlagani, uning faoliyati samarasini kim monitoring qilishidan qat’iy nazar, u quyidagi toifa insonlarga xizmat ko`rasatadi: bolalar; ota-onalar; yaxlit oila. Oilada tarbiyalanayotgan bolalar muammolari bilan shug’ullanadigan ijtimoiy-psixologik xizmat markazlari asosan ular bilan diagnostik va psixokorrektsion yo`nalishlarda ish olib boradi. Diagnostik yo`nalishdagi ishlar o`z ichiga quyida vazifalarni qamrab oladi: Bola psixik taraqqiyotida sodir bo`layotgan muammolar, chekinishlar va ularning asl sabablarini diagnostika usullari yordamida aniqlash; Bola normal taraqqiyoti jarayonida aniqlangan muammolari jihatlar va ularni bartaarf etish bilan bog’liq ishlar; Bola psixik taraqqiyotidagi patologiyalar va ularni qisman bo`lsa-da bartaraf etish, kelib chiqish sabablarini ota-onaga bildirish hamda hamkorlikda bolaga yordam berish choralarini belgilash. Bola salomatligi va uning xastaliklarini psixik hayotga aloqadorligi bevosita ekanligini aniqlagan psixolog – maslahatchi ota-ona bilan birgalikda muammoning yechimini izlaydi va bu bilan oila muhitini yaxshilashga hissa qo`shadi. Bolalar o`rtasida olib boriladigan profilaktik ishlar asosan avvaldan belgilangan reja bo`yicha amalga oshiriladi. Profilaktikaning maqsadi – bolada anomal holatlarning oldini olishdir. Albatta bunda ham psixolog mutaxassis psixodiagnostik vositalardan foydalandi, lekin uning vazifasi eng avvalo bolada ro`y berishi mumkin bo`lgan patologik jarayonlarning oldini olishdir. CHunki oilaviy nizolar, oilaviy munosabatlarning izdan chiqishi shu oila muhitida tarbiyalanayotgan bolaning asab tizimiga, psixologik rivojlanishiga salbiy ta’sir ko`rsatadi.
Oilasida muammo bo`lgan bolalar o`rtasida olib boriladigan korrektsiontuzatish bilan bog’liq chora-tadbirlar ham diagnostik amaliyot bilan birgalikda amalga oshiriladi. Bunda diagnostika orqali aniqlangan xulqdan chekinish holatlari bolaning yoshi, oilaviy sharoiti, qiziqish va iqtidori inobatga olingan holad malakali amaliyotchi psixolog tomonidan amalga oshiriladi. Bunda bevosita bola ongi va fikrlash tarziga ta’sir ko`rsatiladi, shuning uchun bunday tadbirlar maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar o`rtasida o`tkaziladi. Ota-onalar bilan psixologik-pedagogik profilaktika ishlari oilada er yoki xotin tomonidan bir-birlariga nisbatan noo`rin, beshavqat munosabatlar sodir etilganda amalga oshiriladi. SHuning uchun amaliyotchi psixolog eng avvalo erxotinlarning qay biri ko`proq aybdor va qaysi birining insoniy sha’ni va huquqlari paymol etilganini aniqlashi darkor. S.Kovalevning fikricha, nizokash erxotinlarning dastlabki muloqotda psixologga bergan ma’lumotlari har doim ham haqqoniy, ob’ektiv bo`lavermaydi. Psixolog xizmatidan foydalanishni istagan shaxsning o`zi muammoni aniq nimada ekanligini bayon etolmaydi. Masalan, eridan noligan xotin erning qay darajada nohaqligi yoki nima sababdan undan ko`ngli qolganligini aniq aytib berolmaydi. Ayniqsa, bunday holatlarda nizoli vaziyatni keltirib chiqargan “aybdor” bola bo`lib chiqsa, ikkala tomon ham o`zicha haq va ularning ikkisini janjallashishga turtki bo`lgan omil ularning farzandini sevishi bo`lib chiqadi. Rus olimi V.V.Stolin psixologik xizmat markazlariga norozilik bilan murojaat qilgan ota-onalarning shikoyatlari mazmunini o`rgangan va ularni toifalarga bo`lgan: 1. Bolasidan tashvishlangan ota-onaning murojaati. Aslida ba’zi murojaatlar o`rinsiz bo`lib, ota-onaning ortiqcha jonsarakligi, xavotirchanligi tufayli kelib chiqadi, ular har ehtimolga qarshi bolsini parvarishlash, tarbiyalashga adashib ketmaslikdan qo`rqib psixolog qabuliga keladi. 2. SHikoyatli murojaat ota-onaning bolaga munosabatining o`zidan kelib chiqadi. CHunki aslida bola ota-ona ishora qilayotgan tashvishlardan, nuqsonlardan xoli bo`ldai. Masalan, onaning fikricha, bolasi uni yoqtirmaydi, uning aytganlarini qilmayapti, aslida uning o`zi bolaga yetarli va o`rinli mehr berolmaydi. 3. SHikoyat qisman yoki mutloq asosli, chunki bolada haqiqatan ham otaonaga, yaqinlariga, yaxshi ko`rgan narsalariga nisbatan noto`g’ri munosabat shakllana boshlagan yoki anchadan buyon namoyon bo`lmoqda. Bu nuqsonlar asosan ota-ona va bola o`rtasidagi munosabatlarga aloqadorligi psixolog aniqlaydi. 4. Bola xulqidagi og’ishlar va ularga bohliq xatti-harakatlar ota-onani jiddiy tashvishga soladi. Lekin bunday holat umuman oilaviy o`zaro munosayuatlarning darz ketganligini oqibati bo`lishi mumkin. Bu odatda bolaning ota-onasi bilan normal munosabatda ekanligini ko`rsatadi, lekin xulqdagi nomuvofiqliklar bolaning o`qishi, intizomi, maktabdagi burchlarini to`la bajarmayotganligi bilan bog’lanadi. 5. Bolaning ota-onasi bilan munosabati yomonligining sababi – asosan kattalarning bolaga nisbatan adolatsizligi oqibati hisoblanadi. Bunday holatlarda haqiqatan ham bolaning psixologiyasida jiddiy o`zgarishlar va muammolar bo`ladi va ota-onaning shikoyati jiddiy psixologik tuzatish ishlarini taqozo etadi. Yuqoridagi kabi shikoyatlar ortib borgan sari oxirgi yillarda ota-onalarning o`z farzandlarini to`g’ri tarbiyalashlari, o`zaro munosabatlarini to`g’ri maromda tashkil etishlari borasida qator loyihalar amalga oshirilmoqda. SHunday loyihalardan biri “Ota-onalikning samaradorligi treningi” bo`lib, u rus olimi A. Aladьin tomonidan taklif etilgan. Bu trening ota-onalarda oilaviy munosabatlarda o`zini qanday tutish, farzandlar bilan munosabatda qo`llaniladigan eng samarali usullar borasidagi bilim, ko`nikma va malakalarini oshirishga yo`lantirilgan. O`zbekiston sharoitida ham endi keng ko`lam yozayotgan xususiy va davlat muassasalari taklif etayotgan “Oila saboqlari”, “Ijtimoiy psixologik treninglar” aynan er-xotinlarni ota-onalikka va o`zaro munosabatlarning turli jihatlariga qaratilgandir. Respublika “Oila” ilmiy-amaliy markazi tomonidan mahallalarda tashkil etilayotgan “Ota-onalar universitetlari”ning asosiy maqsadi va yo`nalishi ham aynan shu kabi muammolarni joyida, oila muhitida yechishga kattalarni va yoshlarni o`rgatish, ularda sohlom munosabatlar psixologiyasini shakllantirishga qaratilganligi bilan ahamiyatlidir. Ayrim quyi tizimlardagi inqirozlar (masalan, yuqorida keltirilgan nikoh munosabatlaridagi inqirozlar) normativ oilaviy inqirozning rivojlanishiga ta'sir ko'rsatishi, ularning namoyon bo'lishini kuchaytirishi mumkin. Inqirozga uchragan oila bir xil bo'lib qolishi mumkin emas; u o'zgargan vaziyatda yetarli darajada ishlay olmaydi, tanish, stereotip tushunchalar bilan ishlaydi va odatdagi xatti-harakatlar modellaridan foydalanadi. Oila ijtimoiy institut sifatida jamiyat shakllanishi bilan vujudga keldi. Oilaning shakllanishi va faoliyati jarayoni qiymat-normativ regulyatorlar tomonidan shartlangan. Masalan, uchrashish, turmush o'rtog'ini tanlash, jinsiy xulq-atvor me'yorlari, xotin va er, ota-onalar va ularning farzandlarini tartibga soluvchi me'yorlar va boshqalar, shuningdek ularni bajarmaganlik uchun sanktsiyalar. Ushbu qadriyatlar, me'yorlar va sanktsiyalar ma'lum bir jamiyatda qabul qilingan erkak va ayol o'rtasidagi munosabatlarning tarixan o'zgaruvchan shaklini ifodalaydi, ular orqali ular jinsiy hayotga buyurtma berishadi va sanktsiyalashadi, o'zlarining nikoh, ota-ona va boshqa qarindoshlik huquqlari va majburiyatlarini belgilaydilar. Oilani o'rganadigan mutaxassislarning aksariyati (faylasuflar, sotsiologlar, psixologlar, iqtisodchilar va boshqalar) oilaning hozirgi kunda haqiqiy inqirozni boshdan kechirayotganiga qo'shilishadi. Bundan tashqari, ushbu inqirozning namoyon bo'lishi o'zlarini ochib beradi, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining umumiy darajasi (o'rtacha) qanchalik baland (o'rtacha) bo'lsa, odamlarning turmush darajasi va moddiy farovonligi qanchalik yuqori (o'rtacha) bo'lsa.
Biroq, muhim bir eslatma berish kerak: ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonlarining intensivligi (ayniqsa, zamonaviy Rossiya tegishli bo'lgan "o'tish davri" jamiyatlarida yuqori) juda beqarorlashtiruvchi ta'sirga ega butun jamiyat va shuning uchun oilaning eng muhim tarkibiy tuzilmasi bo'lib, bu asosan oilaviy muammolar sonining o'sishining umumiy ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasiga bog'liqligini yashiradi.
Oilaviy inqiroz ko'p jihatdan umuman ijtimoiy hayotdagi sezilarli o'zgarishlarga bog'liq. Jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy farqlanishiga asoslangan katta va kichik guruhlar tobora odamlar o'rtasidagi to'g'ridan-to'g'ri munosabatlar yopilib, ularning motivlari, g'oyalari va qadriyatlari shakllanadigan makon sifatida o'z rollarini yo'qotib bormoqda.
Qoidaga ko'ra, oilaviy inqirozning sabablarini ko'pchilik mutaxassislar (ayniqsa psixolog bo'lmaganlar) tashqi omillarda ko'rishadi: (ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy, ekologik va hattoki biologik va genetik). Oilaviy inqiroz sabablarini aniqlashga ushbu yondashuvni sotsiologik (keng ma'noda) va adaptiv deb atash mumkin: bu yerda oila o'zgaruvchan tashqi muhitda mavjud bo'lgan o'zgarmas deb qaraladi; oilaviy inqiroz noqulay tashqi ta'sirlarning natijasidir; ushbu inqirozni bartaraf etish oilaning ishlashi uchun maqbul (eng qulay) sharoitlarni yaratishda ko'rinadi. Oilaning mohiyatini, funktsiyalari va maqsadlarini tushunishga bunday yondashuv azaldan hukmron bo'lib kelgan va yaqinda u tanqidiy qayta ko'rib chiqila boshlandi.
Ijtimoiy institut sifatida oila eng muhim funktsiyalarni bajaradi: jamiyatning biologik ko'payishi (reproduktiv), yosh avlodni tarbiyalash va ijtimoiylashtirish, oila a'zolariga ijtimoiy maqom berish, jinsiy nazorat, nogironlarga g'amxo'rlik qilish orqali ijtimoiy tuzilmani ko'paytirish. oila a'zolari, hissiy qoniqish (hedonistik).
Oila, kichik ijtimoiy guruh sifatida, ma'naviy birlashma bilan ajralib turadigan turmush o'rtoqlar o'rtasidagi birlashmaning o'ziga xos turidir. Bundan tashqari, oilada ota-onalar va bolalar o'rtasidagi ishonchli munosabatlar rivojlanadi, shu tufayli oila odatiy boshlang'ich guruh deb nomlanadi: bu munosabatlar shaxsning tabiati va ideallarini shakllantirishda asosiy rol o'ynaydi; ular butunlik tuyg'usini, oila a'zolarining o'ziga xos qarashlari va qadriyatlarini to'liq baham ko'rish istagini yaratadilar. Uchinchidan, oila shakllanadi maxsus tarzda: o'zaro xushyoqish, ma'naviy yaqinlik, muhabbatga asoslangan. Boshqa boshlang'ich guruhlarni shakllantirish uchun (ular, biz ilgari jamiyatning ijtimoiy tuzilishi mavzusida aytib o'tganimizdek, o'ziga xos kichik guruhlar), umumiy manfaatlarga ega bo'lish kifoya.
Bir qarashda, oilaviy inqirozni ko'rib chiqish paradoksal bo'lib tuyuladi, chunki ijtimoiy sharoitlarni optimallashtirish pasayishiga emas, aksincha, oilaviy muammolar sonining ko'payishiga, zaiflashishiga emas, aksincha zamonaviy oila inqirozining kuchayishiga.
Oilaning inqiroziga qarshi ushbu an'anaviy yondashuv bilan bir qatorda, ushbu muammoni ekologik, shuningdek psixologik deb atash mumkin bo'lgan boshqa nuqtai nazar mavjud: oila "jamiyat - oila" munosabatlar tizimida ancha avtonom quyi tizim sifatida qaraladi - individual ", va oilaning o'zi ham uning a'zolari o'rtasida mavjud bo'lgan shaxslararo va shaxslararo munosabatlarning murakkab tizimidir. Shuni ta'kidlash kerakki, oila o'zgaruvchan ijtimoiy sharoitda o'zi ham rivojlanadi va bu rivojlanish hech qanday holatda faqat salbiy tarzda belgilanishi, ma'lum bir me'yordan, qolipdan og'ishgacha kamaytirilishi yoki hosila, ikkinchi darajali deb tushunilishi mumkin emas.
XULOSA.
Birinchi Prezidentimimiz Islom Abdug’aniyevch Karimov ta’kidlagandek “Bu yorug’ dunyoda hayot bor ekan, oila bor. Oila bor ekan, farzand deb atalmish bebaho ne’mat bor. Farzand bor ekan, odamzot hamisha ezgu orzu va intilishlar bilan yashaydi.’’ Shunday ekan har bir tirik jon bor ekan oilam deb yonib yashaydi. Lekin oilani asrab qolish hammaning ham qo’lidan kelmaydi. Oilaviy va oilaviy munosabatlar muammolari doimo dolzarb bo'lib kelgan. Ammo, ehtimol, oilaviy hayot so'nggi yillarda zamonaviy oilaning inqirozi bilan bog'liq holda paydo bo'ldi. Tadqiqotlarning aksariyati oilaviy hayotning iqtisodiy, ijtimoiy, pedagogik jihatlarini tahlil qilishga bag'ishlangan. Ma'lumki, turmush qurgan dastlabki besh yil eng qiyin, bu yillarda oilaviy baxt mo'rt. Yoshlar turmush qurishdan oldin ham yo'l qo'yadigan va keyin birga yashash jarayonida takrorlanadigan ko'plab xatolar, asosan, oilaviy hayotning asosiy muammolarini bilmaslik bilan bog'liq. Shuning uchun - ularni muhokama qilish va konstruktiv yechim uchun psixologik tayyor emaslik. Zamonaviy oilani bizning davrimizda ham, mamlakatimizda ham, chet ellarda o'rganishga katta e'tibor qaratilmoqda. Shuning uchun psixologiyada zamonaviy oila fenomeniga turli xil qarashlar mavjud. Mahalliy tadqiqotchilarning aksariyati ta'kidlashlaricha, mamlakatimizning sifat jihatidan yangi iqtisodiy munosabatlar sharoitlariga o'tishi oilaning shakllanishiga ta'sir ko'rsatdi. oila "nisbiy mustaqillikka ega bo'lsa-da, jamiyatda sodir bo'layotgan barcha o'zgarishlarni bevosita yoki bilvosita aks ettiradi". Shu sababli, zamonaviy oilani o'rganish bizni "oila kontseptsiyasi tobora jamiyat tomonidan belgilab qo'yilgan shartsiz tan olingan qat'iy funktsiyalardan uzoqlashmoqda va tobora o'z vazifalarini bajaradigan kichik guruh sifatida oila imidjiga yaqinlashmoqda", deb aytishga imkon beradi. rollar va qadriyatlar uning tarkibiy qismlariga bog'liq "...
Shunday qilib, oila umumiy turmush, o'zaro axloqiy javobgarlik va o'zaro yordam bilan bog'liq bo'lgan er-xotinlar, ota-onalar, bolalar va boshqa qarindoshlar o'rtasidagi shaxsiy manfaatlar deb tushuniladi. Biz tadqiqotchi psixologlarning ham, amaliyotchi psixologlarning ham e'tiborini qaratgan ikkita epitsentrni ajratib olishimiz mumkin: oila ijtimoiy tizim sifatida va oila ta'lim muassasasi sifatida. Boshqacha qilib aytganda, psixologlar ikkita yo'nalishni o'rganadilar: jamiyatning eng muhim asosiy elementi sifatida oilaning xavfsizligini ta'minlash va jamiyat tomonidan madaniyatning oila tomonidan bir avlod odamlaridan ikkinchisiga o'tishini ta'minlash. Bu shuni ko'rsatadiki, o'sib borayotgan stressni boshdan kechirayotgan zamonaviy oila endi bu ikki muhim vazifani uddalay olmaydi. Rossiyada, xususan, oilaviy xafagarchilikning to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita ko'rsatkichlari quyidagilardir: tug'ilishning katastrofik pasayishi, dunyoda abortning eng yuqori darajasi, noqonuniy tug'ilishning ko'payishi, bolalar va onalar o'limining juda yuqori darajasi, umr ko'rish davomiyligining pastligi, ajralishning yuqori darajasi , muqobil nikoh turlarining tarqalishi va oilalar (onalar oilalari, birgalikda yashash, alohida turmush o'rtoqlari bo'lgan oilalar, gomoseksual oilalar, asrab olingan bolalari bo'lgan oilalar va boshqalar), oilalarda bolalarga nisbatan zo'ravonlik holatlarining ko'payishi. Yurtboshimiz Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlagandek, “Oila bu muqqaddasdir, bunga biz befarq emasmiz, chunki O‘zbekistondagi har bir oila uchun biz g‘amxo‘rdirmiz” deb ta’kidlagan edilar. Hozirgi kunda “Oila ilmiy-tadqiqot inistituti” faoliyati ishimizning dolzarbligini oshiradi. Hozirgi kunda oilani saqlab qolish va mustahkamlash uchun moddiy va huquqiy sharoitlarni yaratishdan ko'ra muhimroq davlat vazifasi yo'q. Oilaning qulashi jamiyatning, demak davlatning qulashiga olib keladi.