Psixologiya” kafedrasi “oiladagi inqirozli vaziyatlarning bola shaxsini rivojlanishiga taʼsiri” mavzusidagi kurs ishi bajardi

1.2.Oilaviy ziddiyatlarning er-xotin va farzandlar taqdiriga ta’sir
Amalda er va xotin ajralishga axd qilganda, ular o`rtasida farzand bo`lmasa, FXDYo idoralariga murojaat qiladilar va ularning nikohi bekor qilinadi. Agar o`rtada farzand bo`lsa, bu ishni sudlar xal qiladi, lekin aksariyat holatlarda o`z-o`zini boshqarish organi bo`lmish mahalla va undagi yarashtirish komissiyasining a’zolari bo`lmish faollar bunga aralashadilar, arzimagan sabab bilan ajrimgacha borayotgan yoshlarga jamoatchilik monelik ko`rsatadi. CHunki milliy mentalitetda farzandni tirik yetim qilib qo`yish katta gunoh hisoblanadi, shuning uchun azaldan urf bo`lgan tamoyil borki, yosh oilaning keyingi taqdiriga kattalar aralashadi va oilaviy nizoning sabablari o`rganilgach, bir qarorga kelinadi. Agar oilaviy nizo yoshlarning, birinchi navbatda ayolning va farzandlarning salomatligi, tinchligi va birgalikda yashashlariga jiddiy xavf solgan hollarda (xiyonat tufayli bir-birini kechirolmaslik, erning tinimsiz alkogol iste’mol qilishi tufayli ayolni muntazam qiynashi, maishiy zo`ravonlik, oila byudjetiga erkak ulushining qo`shilmasligi kabi) jamoatchilik ayolning xaq-huquqlarini himoya qiladi va mahallaning o`zi ayol, uning farzandlari taqdirini belgilash, ularni ijtimoiy himoya qilish maqsadida bu ishga aralashadi. Joylardagi xotin-qizlar faollari oxirgi yillarda aynan shu masalalarda o`z-o`zini boshqaruv organlarining odilona faolligini oshirishga alohida e’tibor berib kelmoqda. Mahalladagi yarashtirish komissiyalarining a’zolari bilan o`tkazilgan suhbatlardan ma’lum bo`ldiki, ular aksariyat holatlarda aynan ayollarning manfaatlarini himoya qilish bilan shug’ullanadi, lekin ayolning aybi va uning oilaviy yumushlarga tayyor emasligi, eri va qarindoshlar bilan to`g’ri munosabatlarni o`rnatishga no`noqligi tufayli oila ajrim arafasida bo`lgan sharoitda mahalla maslahatchilari kelin bilan ma’rifiy va tarbiyaviy ishlarni amalga oshiradi. Masalan, Samarqand viloyati bo`yicha ma’lumotlarga e’tibor beradigan bo`lsak, 2006 yilning 10 oyi mobaynida jami 20711 ta nikoh qayd qilingan, sudlar orqali 59 ta va FXDYo idoralari bo`yicha 148 ta nikoh ajrimlari qayd etilgan. Jami yarashtirilgan oilalar soni 23 ta tashkil etgan bo`lsa, 2005 yil mobaynida Samarqand shahri bo`yicha sudga ajralish haqida da’vo arizasi berganlar soni 885 ni tashkil etgan, kattalarning va mahallaning aralashuvi bilan 162 ta oila saqlab qolingan, barchasida ayollar va bolalarning manfaatlari himoya qilingan. FXDYo organlaridan olingan raqamlardan ma’lum bo`lmoqdaki, oxirgi yillarda FXDYo organlari orqali sodir bo`layotgan ajrimlar soni ortmoqda, buning asosiy sababi – er yoki xotinning, yoki ikkalasining bepushtligidir. Milliy mentalitet nuqtai nazardan qaralganda, 1-2 yil ichida o`rtada farzandning bo`lmasligi, ming afsuski, yosh oilaning buzilishiga sabab bo`lmoqda, bunda oilaning kattalari ko`proq salbiy rolь o`ynaydi, ya’ni, bu borada sabrli munosabat xali shakllanmagan.
O`zbekistonda nikoh ajrimlarining imkon darajasida kam bo`lishi yo`lida olib borilayotgan ishlar o`zining natijalarini bermoqda. Yil sayin sudlar orqali nikoh ajrimlari sonining kamayib borayotganligi fikrimz dalilidir. Raqamlardan ko`rinib turibdiki, 1000ta qayd etilgan nikohga nisbatan olinganda, 1989 yilga nisbatan (14,6) 2006 yilda ajralishlarning miqdori kamaygan va 10,8 ni, 1000 nafar aholi soniga nisbatan hisoblaganda ham 2006 yilda salkam 0,6 promillini tashkil etdi. Bu MHD orasidagi eng ijobiy ko`rsatgichdir. Lekin absolyut miqdorda hisoblaganda, rasmiy nikohlar sonining oxirgi 5 yil mobaynida o`sib borayotganligini, nikohdan ajralganlikning absolyut miqdori esa, aksincha, kamayib borayotganligini (2004 yilda 17393 tani, 2005 yilda 16392 nafarni, 2006 yilda – salkam 15000) ta’kidlash mumkin. Noto`liq oila – yolg’iz onaxon yoki otaxonlar, er yoki xotinning o`limi tufayli noto`liq bo`lgan oilalar, yoki ajrim tufayli paydo bo`ladigan oila tipidir. Afsuski, oxirgi sabab bo`yicha noto`liq bo`lgan oilalar boshqa toifaga nisbatan ko`p.Ajrim bo`lgan oilalarning salkam 1% dagina bolalar otaning qo`lida qoladi. Qolgan holatlarda voyaga yetmagan bolalar onalari bilan qoladi. Bu onalarning o`rtacha yoshi 23-24 yoshni tashkil etadi, ularning qo`lida qolgan bolalarning o`rtacha soni 2,5 nafardir. Yolg’iz farzand tarbiyalayotgan yosh ayollarning ma’lumotliligi o`rganilganda, ularning aksariyati o`rta va to`liqsiz o`rta ma’lumotli ekanligi e’tirof etilgan (20,5%). Yosh turmush qurayotgan qizlarimizning 12,3%i 15-19 yosh oralig’ida ona bo`lishadi. 15-16 yoshda ona bo`lish holatlari ham xanuz mavjud bo`lib, 2006 yilda ular soni 95 nafarni, yoki jami tuqqanlarning 0,01%ini tashkil etdi (2005 yilda 117 nafar edi, yoki 0,02%), 17-19 yoshda ona bo`lgan ayollar soni 19419 nafar bo`lib, bu jami tuqqanlarning 3,6 foizini (2005 yilda mos ravishda 19147 yoki 3,7%) tashkil etdi. Ularning har 10 tasidan bittasi (10,6%) talaba qizlardir.
Psixologik adabiyotlarda ajrimlarning tabiati, bu jarayonga oid qonuniyatlar ilmiy nuqtai nazardan beriladi. Masalan, S.Kraxotvil ajrim jarayonining quyidagi bosqichlarini ajratadi:
Bosh ko`tarish bosqichi: xo`rlangan va norozi ayol o`z faolligini oshirib, ajrim sodir bo`lmasligining oldini olib uchun muayyan say’i-harakatlarga kirishadi. Lekin barcha ishlarni xavotirlik va hayajon bilan amalga oshirgani sababli, ko`p xatolarga yo`l qo`yadi va noma’qul ishlar ham qilib qo`yishi mumkin;
Tushkunlikka tushish bosqichi: ajralishni xohlamagan tomon vaziyatniboshqara olmaganligini tan olib, tushkunlik, depressiya holatiga tushadi, va endi o`zini ham ayblay boshlaydi;
Bo`yinga olish bosqichi: ajralishni xohlamagan tomon endi mavjud holat bilan kelishib, bunday nikohning bo`lganidan bo`lmagani ma’qulligi fikriga keladi. Albatta, shuni ta’kidlash joizki, ayrim hollarda ikkala tomon ongli ravishda, o`zaro kelishib, bir-birlariga tana-dashnom bermaydilar va bunday ajrimlar yuqorida ko`rsatilgan bosqichlarsiz sodir bo`ladi. Demokratik huquqiy davlat, erkin fuqarolik jamiyati qurilayotgan davlatlarda ajrimlar masalasiga ham demokratik tarzda qaraladi, ya’ni, bu ikki tomonning yoki birining manfaatiga mos kelishi inobatga olinib, ajrim sodir etiladi, lekin bunday holatlarda, ayniqsa, yosh bolasi bilan qolgan ona ijtimoiy-psixologik yordamga, jamiyat toomnidan ko`rsatiladigan madadga muhtoj bo`ladi. o`lib, uning qoshida tashkil etilgan “Yosh oilaga ijtimoiy va psixologik xizmat ko`rsatish” bo`limlari, undagi “Ishonch telefonlari” oila a’zolariga ma’rifiy, ma’naviy, axborot, psixologik xizmatlarni amalga oshiradi. Oilaviy inqiroz 20 va 21-asrlardagi global ijtimoiy bildirishnomalar fonida ro'y bermoqda, bu "oila tuzilishi" ni yumshatishga, ajralishlar va nikohlarning buzilishini kuchayishiga, yolg'iz oilalar sonining ko'payishiga, keng tarqalgan abortlarga olib keladi. nikohdan tashqari munosabatlar va oiladagi zo'ravonlikning ko'payishi. Oila institutining boshqa ijtimoiy institutlar orasidagi tengsiz pozitsiyasi oilaning turmush tarzining qadrsizlanishiga, umrbod turmush qurishga, turli mamlakatlar va jamiyat qatlamlarida yagona bakalavr mustaqilligi va kichik bolalar nufuzining oshishiga olib keldi. 1990-yillarning oxirlarida oilaviy hayotdagi katastrofik pasayish shuni ko'rsatdiki, bir necha farzandli oilani qurish inson farovonligining ko'rsatkichlaridan biri sifatida harakat qilishni to'xtatdi. Bolalarning tug'ilishi baxt va hayotda muvaffaqiyatga erishish, qabul qilinadigan turmush darajasiga erishish yo'lidagi "to'siq" sifatida qaraldi. Bir qator sotsiologik va demografik tadqiqotlarga ko'ra, ota-ona maqomini ta'minlash va bolalarning qadr-qimmatini pasaytirish har qanday yashash sharoitlarini oilada ikkinchi farzand paydo bo'lishi uchun ham etarli emas deb hisoblashga imkon beradi. So'nggi uch o'n yillikda oilalarning o'rtacha soni shaharlarda 3,2 kishini va qishloqlarda 3,3 kishini tashkil etdi, bu kichik oilalar sonining ko'payishi, yoshi kamayganligi sababli yosh oilalar sonining ko'payishi bilan bog'liq nikoh, yosh oilalarni ota-onalaridan ajratish tendentsiyasi, ajralish, turmush o'rtog'i va yolg'iz farzandlari vafoti natijasida to'la-to'kis oilalarning ulushini oshirish.
Hozirda Rossiya aholining kamayishining to'rtinchi davrini boshdan kechirmoqda. Oldingi uchta hodisadan farqli o'laroq, bu hech qanday halokatli hodisalar bilan bog'liq emas, balki ijtimoiy institut sifatida oilaning inqirozining bevosita natijasi bo'lgan aholi ko'payishidagi "ichki" evolyutsion o'zgarishlarning natijasidir. Rossiyaning aksariyat hududlarida befarqlik va kam sonli bolalar odatiy hodisaga aylangan. Bunday oilalarning soni nafaqat o'sib bormoqda, balki ularning oila tarkibidagi ulushi ham. Oila inqirozi va aholining takror ishlab chiqarilishi - bu ijtimoiy tuzumning qadrli inqirozi, buning uchun bir lahzalik manfaatlar o'zining o'zini himoya qilish manfaatlaridan ustun turadi. Oilaviy inqirozning yana bir omili ayollarga ishchi kuchi sifatida munosabatdir. Buning sababi, oila a'zolari ko'proq qul bo'lib, guruh tomonidan kamroq bog'lanib qolganligi, ya'ni. umuman oila shartli bo'lib qoldi. Bu, shuningdek, mehnat bozorida ayollar sonining ko'payishi bilan bog'liq, masalan, er va xotinlarning iqtisodiy birligi zaiflashdi. Bu, umuman olganda, nikoh uyushmalarining zaiflashishiga olib keladi. Aloqalar nafaqat turmush o'rtoqlar o'rtasida, balki ota-onalar va bolalar o'rtasida ham yo'q qilinadi. Va shuningdek, reproduktiv funktsiyalarning zaiflashishi bilan bog'liq. Bugungi kunda oila avvalgiga qaraganda kamroq farzand ko'rishi mumkin, chunki ular har bir bola uchun ko'proq narsani qilishni xohlashadi. Ota-onalarning farzandlari bilan o'tkazadigan vaqtining kamayishi, bolaning yolg'izlik davomiyligi va ko'chada o'tkazadigan vaqtining ko'payishi, bolalarning oilaviy ijtimoiylashuvining samarasizligining miqdoriy ifodasi bo'lib xizmat qiladi. Shunga ko'ra, bu oilaning yaxlitligini buzilishiga olib keladi. Zamonaviy jamiyat oilaviy qadriyatlarni emiradi, ularni yemiradi va oxir-oqibat o'zining mavjudligini xavf ostiga qo'yadi. Aynan shu narsa, bir tomondan, oilasiz, aholining ko'payishisiz mavjud bo'lolmaydigan, ikkinchidan, ushbu mavjud bo'lgan ehtiyojni amalga oshirish uchun uzluksiz mexanizmlarga ega bo'lmagan sanoat jamiyatining ushbu tub qarama-qarshiligi ehtiyojni belgilaydi. oilaviy va demografik siyosat uchun.
Oilaviy inqirozlar tabiiy bosqichlar bo'lib, ular har qanday oilaning mavjudligi algoritmiga "singib ketgan". Inqirozli vaziyatlar - bu oilaviy kuch sinovining bir turi va agar ular muvaffaqiyatli o'tgan bo'lsa, demak, oila to'g'ri ishlaydi va normal rivojlanadi. Agar bunday bo'lmasa, ehtimol qiyin vaziyat munosabatlardagi kelishmovchilikni kuchaytiradi. Va buning uchun er-xotin o'rtasida javobgarlik ellikdan ellikgacha taqsimlanadi. Ko'pincha bu ibora yaqin kelajakda ikkitasi tarqalib ketish niyatida ekanligini anglatadi. Ammo munosabatlarning uzilishi, ehtimol, noto'g'ri o'tgan inqirozning natijasi, shuningdek, aloqalarning paydo bo'lishi, kasalliklar, alkogolizm kabi muammolar. Inqiroz odatda muhim hayotiy voqealar tomonidan qo'zg'atiladi. Ular odatdagi hayot ritmiga va resurslarning qayta taqsimlanishiga ta'sir ko'rsatadigan o'rnatilgan munosabatlarda ba'zi o'zgarishlarni keltirib chiqaradi: e'tibor, hissiyotlar, kuch, vaqt, qo'shimcha bilim va pul. Zamonaviy oilaviy psixologiyada bir nechta o'tish davrlarioilaviy munosabatlarning ichki dinamikasi va rivojlanishi bilan bog'liq. Oilaviy munosabatlarning bir bosqichidan ikkinchisiga o'tishlari yanada og'riqli va muammoli bo'lishi mumkin, yoki xotirjamlik bilan va hech qanday murakkabliksiz.
Oilaviy inqirozning quyidagi xususiyatlari ajralib turadi:

1. 
   Oiladagi vaziyat ziddiyatlarining kuchayishi.
   
2. 
   Butun tizim va unda yuz beradigan barcha jarayonlarning buzilishi.
   
3. 
   Oila tizimidagi beqarorlikning kuchayishi.
   
4. 
   Inqirozni umumlashtirish, ya'ni uning ta'siri oilaviy munosabatlar va o'zaro munosabatlarning butun doirasiga to'g'ri keladi. Inqiroz oilaning har qanday darajasida (individual, mikro-, makro- yoki megasistemik) yuzaga kelganda, bu boshqa darajalarga ta'sir qilishi va ularning faoliyatida buzilishlarni keltirib chiqarishi muqarrar. Natijada, oilaviy inqirozning quyidagi ko'rinishlarini topish mumkin:
   

1. Oilaviy inqirozning individual darajadagi namoyon bo'lishi:
Noqulay his qilish, tashvish kuchayishi;
Eski aloqa usullarining samarasizligi;
Nikohdan qoniqish darajasining pasayishi;
Vaziyatni o'zgartirish uchun qilingan sa'y-harakatlarning tushunarsizligi, so'zsizligi, umidsizligi va foydasizligi hissi, ya'ni ularning imkoniyatlarini cheklash hissi, vaziyatda rivojlanishning yangi yo'nalishlarini topa olmaslik;