Psixologiya va gumanitar fanlar

2.Proyektiv psixologiya tushunchasi va turlari. 
Biz Respublikamizda psixologik testlar va metodikalarning tatbiq etilishi va 
ularning psixologik amaliyotda qo‘llanilishi, psixodiagnostik maqsadlarda testlarni 

---

10 
o‘rni borasidagi tarixiy manbalarga murojaat etishimiz anchagina muammoli 
holatlarni keltirib chiqardi. SHuni inobatga olib, tarixiy holatlarni tahlil etishga 
ehtiyoj tug‘ildi. Psixologik testlar Respublikamizda tatbiqi va ularning 
samaradorligi masalasidagi erishilgan tarixiy manbalar biz uchun eng ishonchli 
manbalar topishga qiyinchilik tug‘dirdi. Ammo testlarni paydo bo‘lishi borasidagi 
jahon amaliyoti tarixida sinov-tekshiruv masalalari turli xil ko‘rinishlarda 
gavdalanganligini e’tirof etishimizga to‘g‘ri keldi. 
Biz sobiq ittifoqda testlar muammosini o‘rganilishidagi tahlillarimizda, aynan 
psixologik testlarni paydo bo‘lishi emas, balki ularni tatbiq etilishidagi urinishlar 
20-asrning 20 yillarida amalga oshirilganligi to‘g‘risidagi tarixiy ma’lumotni 
keltirgan edik. Bunda dastlabki testlarning tatbiqi aholining intellektual salohiyati 
masalasini tekshirish uchun olib borilgan tadqiqotlar bilan bog‘liq edi. 
Testlarning tatbiq etilishi bolalarningaqliy taraqqiyotdan ortda qolishiga bog‘liq 
ma’lumotlar qayd etilganligi bilan xarakterlanganligi, ularning sababi, bolalarning 
fiziologik, 
ijtimoiy 
rivojlanishiga 
bog‘liq 
omillarning 
o‘rni 
orqali 
tushuntirilganligi. Ushbu xoslik fafqat osiyo mintaqasidagi ishchi-dehqon aholisi 
uchun emas, balki butun Ittifoqdagi boshqa millat vakillariga ham xosligi 
ta’kidlangan edi
9
.
Tarixga nazar tashlaydigan bo‘lsak, avlodlarimiz ham inson psixologiyasi 
tekshirish uchun o‘z sharoitlari va imkoniyatlari darajasida sinov-tajribalar 
o‘tkazganliklarini guvohi bo‘lishimizga to‘g‘ri keladi. CHunki o‘z davridayoq Abu 
Ali Ibn Sino emotsional holatlarni tadqiq etish uchun oddiygina usul. Biroq 
samarali taassurot qoldiruv psixologik ma’lumot olishga imkon beruvchi dalilni 
keltira olgan. U emotsiyaning inson tabiatidagi rolini quyidagi tajriba: qo‘y bilan 
bo‘ri misolida isbotlagan edi. Tajribada qo‘yni alohidla bir qo‘raga joylashtirib, 
uning ozuqa bilan boqiladi. Natijada hech qanday tashqi xavf bo‘lmagan holatda 
uning semirish imkoniyati anchagina yuqori bo‘lganligi. Ikkinchi holatda esa 
parvarishlanayotgan qo‘yning yonida ikkini qo‘ra hosil qilinib, u erda bo‘ri 
saqlanadi. Natijada bir xil parvarish qilinayotgan ikkinchi qo‘ynin qarshisida bo‘ri 
turganligi sababli, uning semirish imkoniyati pasayib ketganligi va xotirjamli 
bo‘lmasa, ma’lum tashqi ta’sirlar sharoitida xotirjamlik o‘z-o‘zida yo‘qolishini 
tajriba asosida shu tarzda isbotlangan edi
10
. Tarixiy ma’lumotlarga bo‘nday 
qarashimiz, psixologik tajria-sinovlar oldindan ham amalga oshirilgan ekan.
Ammo zamonaviy psixologiyada testlarning tatbiq etilishi holatini mamlakatimiz 
miqyosidagi holati sobiq ittifoq tarkibida bo‘lgan davrda shubhasiz uning tarixida 
yuz bergan barcha yutuqlar va yo‘qotishlar bilan chambarchas bog‘liq. 
Respublikamizda psixologiya fanini o‘qitilishiga qo‘yilgan qadam, dastlabki 
psixologiya kafedrasini faoliyatini ochilishi 1958 yilda Nizomiy nomidagi 
Pedagogika instituti tarkibida, bu zamonaviy psixologiya to‘g‘risidagi dastlabki 
ilmiy ma’lumotlarni etkazish imkoniyatini bergan davr hisoblanadi. Ittifoqda 
psixologik metodikalarni tatbiq etilishidagi siyosiy tayziq ta’siri uning 20-asrning 
70 yillariga qadar, rivojlanishida keskin regrissiyani keltirib chiqqanligini 
aytadigan bo‘lsak, bu psixologiyani o‘zbekistonda rivojlani tarixi uchun ham xos 
holat. Ammo 70-yillarda psixologik testlarni erkin tatbiq etishga berilgan ruxsat 
9
Бурлачук Л.Ф. Психодиагностика.- .Спб.: Питер, 2007.-87 бет
10
Ярошевский .История психология. 1980 

---

11 
tufayli ulardan foydalnish, ularni yaratish masalasi ta’siri ham respublikamizni 
chetlab o‘tmadi. CHunki ushbu davrda respublikamizda Toshkent davlat 
universiteti tarkibida 1972 yilda “Psixologiya” bo‘limining ochilishi va psixologlar 
tayyorlashning yo‘lga qo‘yilganligi katta yutuq sanaladi edi. Bu holat aynan 
zamonaviy psixologiyaning mamlakatimizda kirib kelishi, uning ilmiy tadqiqot 
metodikalariga tayanib, izlanishlar olib borish uchun imkoniyat tug‘dirilganligini 
e’tirof etmasdan boshqa iloj yo‘q.