R.14. Zdrowie i środowisko ROLA STOSOWANEJ PSYCHOLOGII SPOŁECZNEJ
Dla zrozumienia zachowania społecznego ważniejsze jest na czym zasadza się dana sytuacja społeczna niż określenie właściwości danej osoby, ale: to nie obiektywne, lecz subiektywne sytuacje uruchamiają ludzkie zachowania (badać należy zatem jednostkowe interpretacje sytuacji społecznej) w celu ich potencjalnej modyfikacji.
PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA A ZDROWIE
spostrzeganie społeczne a zdrowie: interpretowanie negatywnych wydarzeń życiowych
Na zdrowie wpływają psychologiczne reakcje na wydarzenia ze świata zewnętrznego. Owe reakcje zależą w dużym stopniu od jednostkowego rozumienia i interpretacji świata społecznego. Trzy elementy określające owe rozumienie (a mające wielkie znaczenie dla zdrowia) to:
-
jak jednostka widzi stresujące wydarzenia – sposób percepcji;
-
jak jednostka ocenia własny stopień kontroli nad środowiskiem;
-
jak jednostka wyjaśnia przyczyny negatywnych zdarzeń;
-
związek między stresem a zdrowiem
stres – negatywne uczucia i przekonania, które się pojawiają, gdy ludzie mają poczucie, że nie radzą sobie z wymogami środowiska; do kłopotów zdrowotnych prowadzi stres subiektywny (a nie obiektywny);
badania nad stresem:
-
Hans Selye (1957, 1976) – jeden z pierwszych badaczy stresu; definicja: fizjologiczna reakcja ciała na zagrażające wydarzenia;
-
Holmes i Rahe (1967) – definicja: stres to stopień, w jakim ludzie muszą zmienić i przystosować swoje życie do wydarzenia zewnętrznego (im większa zmiana, tym większy stres - ta definicja stosuje się także do szczęśliwych wydarzeń); aby mierzyć poziom tak rozumianego stresu, badacze skonstruowali Skalę powtórnego przystosowania życiowego (polska adaptacja: Skala Wydarzeń Życiowych), dodatkowo korelującą liczbę „jednostek zmiany życia” z częstotliwością przewidywanych chorób lub dolegliwości somatycznych; co ważne, tak postawiony problem nie odnosi się do subiektywnego postrzegania sytuacji stresowej, zakładając zbliżone reakcje u wszystkich;
-
Lazarus (1966) – to subiektywny, a nie obiektywny stres rodzi problemy, dane wydarzenie jest stresujące jeśli jako takie jest interpretowane;
-
Cohen, Tyrrell, Smith (1991) – dowiedli eksperymentalnie, że ilość wydarzeń subiektywnie interpretowanych jako stresujące (a poprzedzających sytuację badawczą) podnosi ryzyko zachorowania (w danym eksperymencie – na grypę);
-
ważność kontroli spostrzeganej
kontrola spostrzegana – przekonanie, że możemy wywierać wpływ na nasze środowisko w sposób, który decyduje o tym, czy doświadczamy pozytywnych, czy negatywnych wyników;
-
Taylor (1984) – badania kobiet z nowotworem piersi: badane, które wierzyły, że mają kontrolę nad chorobą, były lepiej psychologicznie przystosowane niż te, którym tego przekonania brakowało (istnieją dowody, że rzeczone przystosowanie w sytuacji choroby wpływa na wydłużenie życia); co szczególnie istotne, stopień rzeczywistej kontroli nie jest tutaj najważniejszy – złudzenie kontroli może być równie ważne jak kontrola rzeczywista;
-
Seligman et al. (1967) – badania nad zwierzętami: wyodrębniono dwie grupy – w pierwszej naciśnięcie guzika umożliwiało uniknięcie wstrząsu elektrycznego, w drugiej nie przynosiło żadnych rezultatów. W konsekwencji w kolejnej sytuacji badawczej, gdzie obie grupy mogły się nauczyć unikania wstrząsów, szczególnie dobrze radziły sobie zwierzęta z pierwszej grupy, przewyższając nawet takie, które pierwszy raz brały udział w eksperymencie i nie doświadczyły wcześniej wstrząsów. Zwierzęta z drugiej grupy natomiast nie potrafiły kontrolować także nowej sytuacji, większość z nich bezradnie ją znosiła, nie próbując nawet znaleźć sposobu na uniknięcie sytuacji. Badania przeprowadzono na psach, kotach, szczurach i rybach.
-
Bandura et al. (1986) – wzmacnianie przekonania jednostki, iż może kontrolować negatywne wydarzenia, ma pozytywny wpływ na system odpornościowy (kolejne badania reakcji odpornościowych na podstawie próbek krwi poprzedzały sesje, w trakcie których badani rozwijali poczucie panowania nad strachem przed wężami);
-
stopień posiadanej kontroli u ludzi w podeszłym wieku
-
Langer i Rodin (1976) – wzrost poczucia kontroli ma szczególnie poważne konsekwencje w przypadku ludzi w podeszłym wieku znajdujących się w domach opieki społecznej (ubezwłasnowolnienie instytucjonalne) – poprawia stan zdrowia i zmniejsza umieralność; co szczególnie ważne, wytworzone poczucie kontroli musi mieć charakter trwały;
-
Schulz (1976) – swoisty aneks do badań poprzednich – jeśli wytworzone poczucie kontroli będzie miało charakter czasowy, a następnie zostanie utracone (w wypadku Schulza – zakończenie programu badawczego, w którym studenci odwiedzali osoby z domów opieki społecznej: w jednej grupie to studenci decydowali o terminie wizyty, w drugiej osoby wizytowane), może spowodować szybsze pogorszenie stanu zdrowia i większą umieralność w porównaniu z grupą kontrolną, pozbawioną możliwości decydowania;
ryzyko związane ze strategią wzmacniania poczucia kontroli – w wypadku porażki, jednostka może obwiniać siebie i mieć poczucie przegranej;
-
wyjaśnianie negatywnych wydarzeń: wyuczona bezradność
wyuczona bezradność – stan pesymizmu, który wynika z wyjaśniania negatywnego wydarzenia jako spowodowanego przez stabilne, wewnętrzne i globalne czynniki (atrybucje); wyuczona bezradność powoduje depresję, zniechęca do wysiłku i utrudnia uczenie się nowego materiału; nie prowadzi do przystosowania;
atrybucja stabilna – przeświadczenie, że przyczyna zdarzenia jest spowodowana przez czynniki, które nie zmienią się wraz z upływem czasu (np. inteligencja jednostki), przeciwnie do czynników niestabilnych, które zmieniają się w czasie (np. wysiłek włożony w wykonanie zadania);
atrybucja wewnętrzna – przeświadczenie, że przyczyna zdarzenia jest spowodowana właściwościami jednostki (np. zdolnościami lub wysiłkiem), przeciwnymi do czynników, które są wobec jednostki zewnętrzne (np. trudności zadania).
atrybucja globalna – przeświadczenie, że przyczyna zdarzenia zależy od czynników, które występują w wielu różnych sytuacjach (np. inteligencja, która wpływa na wykonanie zadań w wielu dziedzinach, przeciwstawne do przeświadczenia, że przyczyna jest specyficzna i dotyczy tylko ograniczonej liczby sytuacji (np. zdolności muzyczne, które wpłyną na wykonanie zadań w trakcie kursu gry na jakimś instrumencie, ale nie w innych dziedzinach).
pesymistyczny styl atrybucji – przypisywanie negatywnych wydarzeń działaniu stabilnych, wewnętrznych i globalnych przyczyn;
optymistyczny styl atrybucji – przypisywanie negatywnych wydarzeń działaniu niestabilnych, zewnętrznych i specyficznych przyczyn;
badania nad wyuczoną bezradnością:
-
Wilson, Linville (1982) – uświadomienie studentom pierwszego roku, że przyczyny słabych ocen są często tylko czasowe i wiążą się z powszechnymi problemami adaptacyjnymi spowodowało, że studenci z grupy eksperymentalnej poprawili swoje oceny jeszcze bardziej w roku następnymi i byli mniej skłonni do rezygnacji ze studiów od osób z grupy kontrolnej;
-
Peterson, Seligman i Vaillant (1968) – mężczyźni, którzy w wieku 25 lat w ankiecie dotyczącej własnych doświadczeń z II wojny światowej ujawnili styl pesymistyczny, częściej zapadali na zdrowiu w wieku 40, 50 i 60 lat;
wnioski ogólne:
-
stopień odczuwanego stresu określają dwa rodzaje spostrzegania społecznego: stopień postrzeganej kontroli nad zadaniem i sposób wyjaśniania przyczyny zdarzenia;
-
poczucie kontroli i optymistyczny styl atrybucji związane są z lepszym przystosowaniem psychicznym i somatycznym;
-
brak poczucia kontroli i pesymistyczny styl atrybucji (czyli wyuczona bezradność) wiąże się ze skłonnością do częstszego zapadania na zdrowiu i doświadczania kłopotów w życiu akademickim i zawodowym;
wykorzystanie ustaleń psychologii społecznej do doskonalenia nawyków zdrowotnych
sposoby zmiany postaw:
-
próba zastraszenia: pokazanie negatywnych skutków niepożądanego zachowania wraz z ubezpieczającą informacją, jak najlepiej poradzić sobie z danym problemem (często ograniczony efekt);
-
wykorzystanie teorii dysonansu poznawczego: zmiana samooceny jednostki w taki sposób, żeby doprowadziła do zmiany zachowania – aby pożądane zachowanie doprowadziło do podniesienia lub utrzymania samooceny; najbardziej skuteczne doświadczanie własnej hipokryzji, kiedy poucza się innych o konieczności zachowań nie przejawianych w przeszłości – wówczas w przyszłości dochodzi do modyfikacji zachowań tak, aby zminimalizować konflikt poznawczy (studenci przygotowujący prelekcje wideo dla uczniów szkół średnich o każdorazowej konieczności stosowania prezerwatyw – jeśli przyznawali się do własnych uchybień w tym zakresie, okazywali największą chęć do kupowania i stosowania prezerwatyw w przyszłości – kupowali ich znacznie więcej niż studenci, u których nie wywołano uczucia hipokryzji) – Aronson (1991); jednym z najlepszych sposobów rozwiązywania praktycznych problemów jest zmiana interpretacji danej sytuacji społecznej i samego siebie;
PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA A ŚRODOWISKO
spostrzeganie społeczne a środowisko: interpretowanie stresorów środowiskowych
W pewnym sensie środowisko zawsze było dla człowieka źródłem stresu, o czym dzięki osiągnięciom cywilizacyjnym zdarza mu się zapominać. Z drugiej strony, rozwój cywilizacyjny stworzył nowe, specyficzne stresory.
hałas
-
Glass, Singer (1972) – badanym powierzono identyczne zadanie: złożone dodawanie, wykonanie korekty itp. Cały eksperyment podzielono na trzy fazy:
-
faza pierwsza: podczas pracy badani słyszeli wybuchy hałasu, podobne do odgłosów powielacza lub maszyny do pisania (natężenie wynosiło 108 decybeli, czyli było porównywalne do hałasu, jaki wydaje pracująca nitownica lub startujący odrzutowiec) – emisje hałasu miały nieprzewidywalną długość i nie dające się przewidzieć przerwy w okresie dwudziestopięciominutowej sesji – badani dobrze rozwiązywali zadania nieskomplikowane w trakcie sesji z hałasem – natomiast, gdy w następnej fazie (kiedy mogli zatrzymać hałas w dowolnym momencie) ilość błędów znacznie wzrosła (wyuczona bezradność-przedłużające się doświadczenie braku kontroli nie pozwala na skuteczne działanie w sytuacji, gdy kontrola jest rzeczywiście możliwa) – jedną z konsekwencji wyuczonej bezradności jest zmniejszenie chęci do wysiłku i trudność w uczeniu się nowego materiału. Mimo pewnej skuteczności w pierwszej fazie, brak kontroli przyniósł efekty w fazie drugiej, przyczyniając się do gorszego funkcjonowania.
-
faza druga: badanym towarzyszyła ta sama sekwencja hałasów, ale otrzymywali możliwość kontroli nad nimi za pomocą specjalnego przycisku – w dowolnym momencie mogli wyłączyć hałas (eksperymentator: To, czy naciśniesz ten przycisk, czy nie, zależy tylko od ciebie. Wolelibyśmy, byś tego nie robił, jednak decyzja należy do ciebie.). Nikt z badanych nie wyłączył hałasu, a wykonywali swoje zadania prawie tak dobrze, jak badani, którzy w ogóle nie słyszeli hałasu. Zgiełk był znacznie łatwiejszy do tolerowania i nie wpływał na pracę badanych, nawet wówczas, gdy badani nigdy nie skorzystali z możliwości wyłączenia go.
-
faza trzecia: badani rozwiązywali nowe problemy bez udziału hałasu z zewnątrz i popełniali najmniej błędów.
-
Cohen et al. (1973, 1980, 1981) – badania dzieci mieszkających przy ruchliwej autostradzie i dzieci uczęszczające do szkół w obrębie korytarza powietrznego do Los Angeles – w porównaniu z dziećmi, które uczęszczały do „cichych” szkół, dzieci z hałaśliwych miejsc miały wyższe ciśnienie krwi, łatwiej się dekoncentrowały i łatwiej poddawały przy pracy nad trudnymi zadaniami. Większość z tych trudności istniało nadal rok później, co sugeruje przewlekłość problemów spowodowanych przebywaniem w strefie hałasu.
zatłoczenie
-
Calhoun (1973), Christian (1963) – badania na zwierzętach: gdy zwierzęta zostają nadmiernie stłoczone (niezależnie, czy w swoim naturalnym środowisku, czy w laboratorium, zmniejsza się ich rozrodczość, niewłaściwie opiekują się młodymi i stają się bardziej podatne na choroby.
-
Paulus et al. (1981) – badania nad wpływem zatłoczenia na ludzi odnotowują podobne skutki – gdy na przykład wzrasta zatłoczenie w więzieniu, wzrasta również liczba problemów dyscyplinarnych, samobójstw oraz wskaźnik śmiertelności;
-
Baum, Valins (1977, 1979) – badania w akademikach: studenci mieszkający w przeludnionych budynkach mniej się angażują społecznie i częściej ujawniają sygnały wyuczonej bezradności niż ich koledzy z mniej przepełnionych domów studenckich;
gęstość – neutralny termin, odnoszący się do liczby osób znajdujących się w danej przestrzeni;
zatłoczenie – subiektywne poczucie, że w danej przestrzeni znajduje się za dużo osób;
Gęstość zmienia się w zatłoczenie, kiedy zmienia się subiektywna interpretacja sytuacji. Jeżeli obecność innych obniża poczucie kontroli jednostki, to bardzo prawdopodobne, że tłum będzie odbierany jako stresujący. Przeświadczenie o możliwości swobodnego opuszczenia tłumu (poczucie kontroli nad sytuacją) przyczynia się natomiast do obniżenia ryzyka stresu.
-
Scherrod (1974) – badania analogiczne do eksperymentu Glassa i Singera (dotyczącego wpływu hałasu) – rozwiązywanie zadań w zatłoczonym pokoju: faza pierwsza – możliwość opuszczenia pokoju, faza druga – brak możliwości opuszczenia pokoju, faza trzecia – pokój nie zatłoczony. Wyniki były odbiciem tego, co uzyskali Glass i Singer: po pierwsze, uczniowie, którzy byli stłoczeni – niezależnie od tego, czy mieli poczucie kontroli – rozwiązali tyle samo zadań co ci, którzy nie doznali warunków zatłoczenia. Początkowo potrafili się skoncentrować, ignorując obecność innych. Jednak w fazie, w której nie mogli wyjść z pokoju, brak kontroli w końcu wziął górę – uczniowie, którzy w trakcie pierwszej sesji nie mieli kontroli nad warunkami powodującym zatłoczenie, w trakcie drugiej sesji rozwiązywali znacząco mniej zagadek w porównaniu z uczniami z innych faz. Badani, którzy mieli poczucie, że mogą kontrolować warunki, w których pojawia się zatłoczenie, rozwiązali prawie tą samą liczbę trudnych zagadek co ci, którzy w ogóle nie doznali zatłoczenia.
wnioski: przekonanie o kontroli warunków środowiskowych powoduje, że nie przysparzają one większych kłopotów; brak kontroli, mimo umiejętności początkowej koncentracji, ostatecznie uzyskuje jednak przewagę, osłabiając zdolności zaradcze;
inne czynniki wpływające na percepcję sytuacji zatłoczenia:
-
wzrost pobudzenia, co prowadzi do różnych emocji, w zależności od tego jakie atrybucje są czynione względem ich źródła (eksperyment Schachtera i Singera) – przypisywanie pobudzenia sytuacji zatłoczenia będzie wzmagało niezadowolenie, natomiast przypisywanie go innym źródłom będzie osłabiać irytację;
-
przeciążenie sensoryczne – sytuacja, gdy bodźce pochodzące ze środowiska przekraczają możliwość poświęcenia im uwagi lub uniemożliwiają ich przetworzenie (Cohen, 1978, Milgram, 1970). W sytuacji społecznej bodźce pochodzą od otaczających ludzi – jeśli jest sygnałów jest zbyt dużo, pojawia się dyskomfort i napięcie;
zastosowanie psychologii społecznej do zmieniania szkodliwych dla środowiska zachowań
dylemat społeczny – sytuacja, w której działania najbardziej korzystne dla jednostki będą miały, jeśli zostaną wybrane przez większość ludzi, wysoce szkodliwy wpływ na społeczność (co jest dobre dla jednostki, jest złe dla grupy jako całości – na zasadzie „nic się przecież nie stanie, jeśli zużyję więcej wody” x ilość członków danej społeczności);
-
Orbell, van de Kragt i Dawes (1988) – stosowali rodzaj gry laboratoryjnej: eksperymentator wręczał każdemu z sześcioosobowej grupy po 6 dolarów. Badany mógł zatrzymać pieniądze lub oddać je na rzecz grupy. Gdyby je ofiarował, suma ta zostałaby podwojona przez eksperymentatora, tak że każdy otrzymałby dwa dolary więcej. Większość ludzi, którzy grali w tę grę pragnęła zatrzymać pieniądze, by zmaksymalizować własne zyski. Im więcej jest jednak osób, które zatrzymują swoje pieniądze, tym więcej każdy z nich traci. Co ciekawe – umożliwienie grupie porozumiewania się zwiększyło liczbę osób, które przekazały do podziału swe pieniądze z 38% do 79% (porozumiewanie jest istotne, ponieważ pozwala stwierdzić, czy inni zamierzają współpracować czy rywalizować i zarazem wyperswadować tym drugim chęć działania na swoją korzyść.
techniki modyfikacji zachowania:
-
uczynienie zachowania publicznym (egoistyczne pobudki są zwykle skutecznie hamowane przez ryzyko społecznego ostracyzmu);
-
zmiana sposobu, w jaki jednostka spostrzega samą siebie i swoje zachowania społeczne (stymulowanie uczucia hipokryzji w związku z niepożądanym zachowaniem);
-
Dickerson, Thibodeau, Aronson, Miller (1992) – skuteczne zastosowanie rzeczonej techniki do ograniczenia wody używanej przez studentki pod natryskiem (dwie fazy: pierwsza, uświadamiająca aktywne marnowanie wody przez jednostkę polegała na wypełnieniu kwestionariusza dotyczącego zużycia wody; w drugiej studentki podpisywały oficjalną listę na tablicy, namawiającą do oszczędzania wody. Hasło: „Jeśli ja mogę to zrobić, to i TY zrób to”). Przeciętny czas korzystania z prysznica został w przypadku studentek poddanych oddziaływaniu skrócony do trzech minut;
-
Aronson et al. (1990) – uwaga ludzi jest zasadniczo skierowana na te elementy środowiska, które są najbardziej widoczne i jaskrawe (tzn. elementy szczególnie godne uwagi); oszczędność energii nie jest w domu zbyt wielkim problemem (rachunki za prąd i gaz przychodzą raz w miesiącu i rozkładają się na różne urządzenia, skutkiem czego właściciel domu nie ma rozeznania, które z nich jest najbardziej energochłonne) i dlatego nie myśli się o niej zbyt dużo;
-
Aronson, Gonzales (1990) – zmiana stylu porad i uwag audytorów energetycznych w Kalifornii na bardziej sugestywny i obrazowy (np. „te szpary w drzwiach mogą wydawać ci się niewielkie, ale pomyśl, że gdybyś złożył je razem, stworzyłyby otwór wielkości piłki do koszykówki”). Zmiana stylu pociągnęła za sobą zmianę nastawienia mieszkańców.
-
zmniejszanie ilości śmieci
Śmiecenie to jeden z klasycznych dylematów społecznych (z subiektywnej perspektywy jeden papierek więcej nic nie znaczy).
-
Cialdini, Reno, Kallgren (1991) – aby zapobiec śmieceniu, należy przypomnieć normy społeczne, które zakazują śmiecenia; uznanie którejś z poniższych norm ogranicza śmiecenie:
normy zakazujące – zachowania społeczne uznane – czyli takie, które ludzie spostrzegają jako zachowania zaaprobowane przez innych;
normy deskryptywne – sposób, w jaki ludzie spostrzegają rzeczywiste zachowanie innych w danej sytuacji, niezależnie od tego, które zachowania są społecznie aprobowane;
-
Reno et al. (1993) – eksperyment w warunkach naturalnych, badający siłę norm zakazujących: w grupie eksperymentalnej badacz przechodził obok samochodu osoby badanej, podnosił z ziemi kawałek papieru i wrzucał do kosza. Następnie osoba badana znajdowała za wycieraczką niepotrzebną ulotkę; w grupie kontrolnej badacz tylko przechodził, nie podejmując żadnej aktywności, a i na ziemi nie leżało nic – w grupie eksperymentalnej jedynie 7% ludzi strącało ulotkę na ziemię, podczas gdy w grupie kontrolnej odsetek ten wyniósł 37%;
-
Cialdini et al. (1990) – widok jednego papierka leżącego na ziemi i psującego widok jest lepszym przypomnieniem normy deskryptywnej niż całkowicie wysprzątana okolica; eksperyment: skrzynki studentów wypchane przez badaczy plikami ulotek; trzy sytuacje: pomieszczenie całkowicie wysprzątane, pomieszczenie wysprzątane poza wydrążoną skórką po melonie na podłodze i pomieszczenie z wydrążoną skórką po melonie oraz dużo pogniecionych ulotek wokół – najmniej osób śmieciło w drugiej sytuacji. Badacze wysnuli zatem wniosek, że pojedyncze pogwałcenie normy deskryptywnej – skórka melona – uwydatniło fakt, że większość ludzi nie śmieciła. Kiedy uwaga została skoncentrowana na normie deskryptywnej skierowanej przeciwko śmieceniu, żaden ze studentów nie śmiecił. Najczęściej rzucano na ziemię ulotki kiedy podłoga była już zaśmiecona – badanym wydawało się bowiem oczywiste, że istniejąca norma deskryptywna dopuszcza śmiecenie, zatem wielu z nich zachowało się zgodnie z nią.
Normy deskryptywne funkcjonują tylko wówczas, gdy wszyscy współpracują. Lepiej od nich działają normy zakazujące.
Dostları ilə paylaş: |
