PüSTƏ oruc qizi fərhadġ

 
MÜHAZĠRƏ MƏTĠNLƏRĠ  
KOMMERSĠYA  ANLAYIġI,  MAHĠYYƏTĠ,  
MƏZMUNU,  MƏQSƏDĠ VƏ VƏZĠFƏLƏRĠ.  
P L A N 
1. Kommersiyanın nəzəri - metodoloji  əsasları 
 2. Kommersiya fəaliyyətinin  məzmunu və  vəzifələri  
1.
  Müasir  bazar  iqtisadiyyatında  komersiya  və 
kommersiya vasitəçiliyi iqtisadiyyatın ayrılmaz bir ünsüri 
kimi  çıxış  edir.  Alverçilik  isə,  kommersiya  fəaliyyətinin 
bir növüdür,  amma burada istehlakçı seçim hüququndan 
məhrumdur  və  yüksək  qiymətlərlə  təklif  olunan  malları 
(və  ya  xidmətləri)    almaq  məcburiyyətində  qalır.  Elə  bu 
cür  hallar  bazar  iqtisadiyyatı  ölkələrində  qeyri-qanuni 
sayılır. Lakin göstərmək lazımdır ki, biznesə təkcə ticarət 
və  vasitəçilik  kimi  baxmaq  düzgün  olmazdı.  O,  ilk 
növbədə  hər  bir  ölkənin  iqtisadi  həyatının  əsasını  təşkil  
edən istehsaldan ibarətdir. Biznesin əsas subyektlərindən 
biri  də istehlakçılardır.  İstehlakçılar passiv tərəf olmayıb 
sahibkarlarla  bağlanılan  sazişlər  və  işgüzar  əlaqələrin 
eyni  hüquqlu  iştirakçılardır.  İstehlakçıların  işgüzar 
marağı  bilavasitə  istehlakçılarla  kommersiya  vasitəsilə 
yaradılan  əlaqələridir.  Əgər  sahibkarlıq  çox  gəlir  əldə 

---

 
14 
etməyin  əsas  məqsədidirsə,  istehlakçının  məqsədi  daha 
ucuz və keyfiyyətli mal əldə etməkdir. 
Kommersiyaya  dair  mənbələrin  çoxunda  bu 
anlayışa (latın sözü olan “kommersium”- ticarət) ticarətin 
bir  elementi  kimi,  ticarətdə  alqı-satqı  qaydası  kimi 
baxılır.  Əlbəttə,  kommersiya  anlayışına  bu  cür  yanaşma 
düzgün olmayıb, həm də çox dar məna kəsb edir. Bu gün  
məlumdur  ki,  biznesin  təkcə  “iş”  kimi,  menecment 
(marketinq) kimi, marketinqin təkcə “ bazarla” bağlı kimi 
hesab  edilməsi  də  düzgün  olmazdı.  Həqiqətdə  biznes, 
menecment,  marketinq,  bazar  mexanizminin  böyük, 
fövqəladə  mürəkkəb  bir  konstruksiyasının  müxtəlif 
tərəfləridir.  Bu  tərəflərdən  hər  birisi  iqtisadi  bazar 
prosesinə  müxtəlif  bucaq  altında  baxmağa  və  hər  tərəfin 
çox  asan  olmayan  məzmununu  işıqlandırmağa  imkan 
verir. 
Biznes, 
sahibkarlıq 
müəssisənin 
təsərrüfat 
fəaliyyətini  təcəssüm etdirməklə  yanaşı,  insanların mala, 
xidmətə  olan  tələblərini  ödəməyə  və  gəlir  əldə  etməyə 
yönəldilir.  Menecment  məqsədyönlü  fəaliyyətlə  bağlı 
mexanizmin  yaradılmasına  yönəldilməklə  yanaşı,  onu 
nizamlayır  və  təkmilləşdirir.  Marketinq  istehlak  tələbini 
idarə edir. 
Bazar  mexanizminin  çox  maraqlı  və  əhəmiyyətli 
tərəfləri  mövcuddur  və  onların  öyrənilməsi  günün 
mühüm  məsələlərindəndir.  Bunların  içərisində  ən 
mühümlərindən  biri  də  kommersiyadır.  Həqiqətən 
kommersiya nədir? Müasir iqtisadi həyatda onun yeri və 
rolu  nədən  ibarətdir.  Əgər  “biznes”,  “menecment”, 
“marketinq”  sözlərini  təzəliklə  eşidib  və  işlətdikcə, 
“kommersiya” anlayışının kökü xarici olsa da, dilimizdə 
çoxdan işlədilməyə başlanılmışdır. Çox uzun illərdən bəri 

---

 
15 
kommersant,  kommersiya  bankı,  kommersiya  direktoru, 
kommersiya 
məktəbi, 
kommersiya 
konsepsiyası, 
kommersiya  hesabı,  kommersiya  və  qeyri-  kommersiya 
müəssisəsi  və  digər  anlayışlar  eşidir  və  fəaliyyətimizdə 
istifadə  edirik.  Hələ  300  il  əvvəl  Rusiyada    I  Pyotr 
Kommersiya  Kollegiyası  yaratmış,  xarici  ticarət  və 
ticarət  gəmiçiliyinə  rəhbərliyi  ona  həvalə  etmişdir.  I 
Pyotrun  8 noyabr 1723- cü ildə verdiyi fərmanında belə 
bir  fikir  söylənilmişdir:  “Kommersiya  böyük  gəlir 
gətirəcəyinə görə onu genişləndirmək lazımdır.” 
Böyük 
rus 
alim-hüquqşünası 
və  müəllim 
S.E.Desniski 
(1743-1793) 
iqtisadiyyatı  “qarşılıqlı 
kommersiya”  adlandırmışdır.  Böyük  rus  mütəfəkkiri 
A.N.Radşevlə  işləmiş,  Kommesiya  Kollegiyasının  uzun 
müddət  katibi  olmuş  M.D.  Çulkov  7  cildlik  “Rusiya 
kommersiyasının  tarixi  təsviri”    adlı  fundamental 
kitabında  kommersiyaya  təkcə  ticarət  kimi  deyil, 
sənayenin,  ticarətin, nəqliyyat  və  rabitənin,  kredit və  pul 
dövriyyəsinin inkişafı və fəaliyyəti kimi baxmışdır. 
Bu gün yenidən xarici ölkələrin təcrübəsi əsasında 
bazar  iqtisadiyyatını  yaradarkən  və  onun  atributları  olan 
biznes,  menecment,  marketinqdən  istifadə  edilərkən, 
təəssüf  ki,  kommersiya  da  onun  əhəmiyyətini  vermir  və 
onun    geniş  imkanlarından    lazımi  səviyyədə  istifadə 
edilmir. Son zamanlarda  çox vaxt kommersiya anlayışını 
marketinq 
anlayışı 
ilə 
eyniləşdirirlər. 
Əlbətdə, 
kommersiya  da  marketinq  kimi  gəlir  əldə  etməyə 
yönəldilir.  Bu  cəhətdən,    əlbəttə  onlarda  oxşarlıq  ola 
bilər.  Çünki  gəlir  bütün  sahibkarlıq  fəaliyyətinin, 
biznesin 
son 
məqsədidir. 
Buna 
nail 
olmaqla, 
kommersiya, eləcə də marketinq bir-birindən fərqli rollar 
yerinə yetirir. Marketinq sahəsinin böyük alimi F.Kotlerə 
görə  marketinq  “tələbin  idarə  edilməsi”  kimi  qəbul 

---

 
16 
edilirdi. Kommersiya isə sahibkarlığın hər hansı formada  
olmasından  asılı  olmayaraq    başqa  vacib  rıçaqları  idarə 
edir.  Burada  məsələ  təkcə  alqı-satqı  aktının  təşkili  və 
texnologiyası  ilə  təsərrüfat  -maliyyə  məsələləri,  onun 
hüququ əsasları, qiymət siyasəti, kommersiya - müqavilə 
öhdəlikləri (lizinq, icarə, konsepsiya, faktorinq), daxili və 
beynəlxalq  sazişləri,  iş,  kommersiya  riski,  onun 
qiymətləndirilməsi, 
həyata 
keçirilməsi 
və 
digər 
məsələlərdir.  Buradan  belə  nəticəyə  gəlmək  olar  ki, 
sahibkarlığa  harada  pul  və  digər  hesablamalar  lazım 
gəlirsə,  qanuni  gəlir  əldə  etmək  imkanı  yaranırsa,  orada 
kommersiya  ortaya  çıxır.  Əgər  marketinq  “tələbin 
öyrənilməsi” kimi qəbul edilirsə, cəsarətlə kommersiyanı 
gəlirin idarə edilməsi adlandırmaq olar. Bəzən marketinqi 
bazarla eyniləşdirirlər. Əlbəttə, marketinq bazar olmadığı 
kimi, kommersiyanl da ticarət kimi qəbul etmək olmaz. 
Müasir 
iqtisadi 
ədəbiyyatda 
kommersiya, 
kommersiya  fəaliyyətinə  dair  çoxlu  fikirlər  mövcuddur. 
Bunların əksəriyyətində kommersiyaya alqı-satqı prosesi 
kimi  baxırlar.  Əlbəttə,  bu  fikirlə  razılaşmaq  olmaz.Prof. 
L.V.  Osipova  öz  dərsliyində  kommersiya  anlayışını 
aşağıdakı kimi təsəvvür edir: 
“Kommersiya  fəaliyyəti  iqtisadi  anlayış  kimi 
ticarətə  nisbətən  daha  genişdir,  çünki  ticarətin  əsasını 
kommersiya  təşkil  etsə  belə,  bütün  kommersiya 
fəaliyyətinə təkcə ticarət kimi baxıla bilməz.” 
Kommersiya  fəaliyyəti  sferasında  işləyən  hüquqi 
şəxslərin  çoxu  tədarük,  istehsal,  tikinti,  investisiya  və 
digər sahibkarlıq fəaliyyətinin gəlir əldə etmək üçün alqı-
satqı  prosesindən  istifadə  edirlər.  Müasir  kommersiya 
fəaliyyəti 
ixtisaslaşdırılmış  kommersiya  sistemləri 
vasitəsilə 
həyata 
keçirilir. 
Kommersiya 
sistemi 

---

 
17 
inteqrasiya olunmuş vahid bütöv bir sistem olub, özündə 
mal  və  xidmət  üzrə  istehsal-  kommersiya  anlayışını  və 
onun  iqtisadi,  hüquqi,  mədəni  və  inzibati  əsasını  əhatə 
edir.  Kommersiyanın  əsas  obyekti  kimi  alqı-satqının 
mövcud  olduğunu  nəzərə  alsaq,  burada  plana 
menecment,  sahibkarlıq,  dəqiq  hesablamalar,  pul 
münasibətləri  və  onun  hüquqi  əsası  çıxır  bunlar 
aşağıdakılardan ibarətdir; 
- maksimum gəlir əldə etməyə imkan verən mallar 
üzrə qiymətin müəyyən edilməsi; 
-  müqavilə  və  sazişlərin  bağlanması  və  həyata 
keçirilməsi; 
- mal göndərənlərlə iş; 
- mal alışının təşkili; 
- mal satışının təşkili; 
- fəaliyyətin nəticəsinin maliyyə- təsərrüfat təhlili; 
- banklarla iş; 
- birja, yarmarka və auksionlarla iş; 
- kommersiya riskinə dair hesablamalar; 
- faktorinq və lizinqin həyata keçirilməsi; 
- gömrük əməliyyatlarının həyata keçirilməsi. 
Bütün  bunları  nəzərə  alaraq,  prof.  V.A.Abçuka 
görə belə bir fikirə gəlmək olar ki, kommersiya alqı-satqı 
fəaliyyətinin təmin edilməsi sahəsi olub, hüquqi normalar 
əsasında 
maksimum 
gəlir 
əldə 
etmək 
üçün 
hesablaşmaların aparılması kimi dəyərləndirilir. 

---

 
18