Q. Y. Abbasova Sosial proseslərin modelləri. Dərslik. Rus dilindən tərcümə. B.: 2016
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
amma o, mühitin müqavimətindən tədricən itib gedir və nəticədə enən əyri xətt yüksələn əyri xətdən xeyli uzun olur (3). Şəkildə absis oxu üzərində təqvim vaxtı və təkamül sisteminin uyğun fazaları göstərilib, ordinat oxu üzərində isə passionar gərginliyin səviyyəsi (ǀ˃) qeyd olunub. 0 nöqtəsində cəmiyyətdə sakit simasız şəxslər, maksimum nöqtəsində isə özlərini fəda etməyə hazır olan qəhrəmanlar üstünlük təşkil edirlər. (səh 69) Yüksəliş fazası etnik sistemdə olan passionar gərginliyin – passionar təkan nəticəsində yaranan – intensiv artması dövrüdür. Yeni etnik əsas və sosial institutlar formalaşır. Ekspansiya başlanır. Akmatik fazada passionar gərginlik yüksək səviyyəyə çatır. Passioner ―qızma‖ mümkündür, bu zaman həddindən artıq olan enerji daxili konfliktlərə sərf olunur. Sarsıntı fazası passionarlığın kəskin aşağı düşməsi ilə xarakterizə olunur, etnik sahədə nifaqın yaranması ilə və etnosun parçalanması və süqutu ehtimalının yüksəlməsi ilə müşayət olunur. Bu fazanı etnik sistemin yaş xəstəliyi kimi nəzərdən keçirmək olar. Inersiya fazasında dövlət hakimiyyətinin və sosial institutların möhkəmlənməsi, maddi və ya mədəni dəyərlərin intensiv şəkildə toplanması, təbiətin aktiv şəkildə başqa şəklə salınması baş verir. Cəmiyyətdə ―qızıl payızın‖ ardından ―alaqaranlığın‖ gəldiyini hələ bilməyən harmonik şəxsiyyətlər üstünlük təşkil edirlər. Cəhalətpərəstlik dövründə ictimai təşkilatlar dağılmağa başlayır, korrupsiya, cinayətkarlıq artır, əhalinin sayı xeyli azalır. Etnik sistem daha çox passionar olan qonşular üçün asan qazanılan qənimət ola bilər. Regenerasiya fazasında etnik sistemin müvəqqəti olaraq bərpası mümkündür, amma bu sonradan etnosun mövcudluğunun kifayət qədər uzun sürə biləcək relikt mərhələsinə keçəcəkdir. Son iki fazanı Qumilev bir memorial fazada birləşdirir, onun gedişində əvvəlki möhtəşəmlik haqqında xatirələri cəmiyyətin ancaq ayrı- ayrı üzvləri qoruyub saxlayırlar. Əcdadların qəhrəman əməlləri haqqında xatirələr folklor əsərlərdə və dastanlarda yaşamaqda davam edir (3, s.528-531). İctimai hərəkatların həyat dövrü. Həyat dövrünün modellərindən ictimai hərəkatların inkişafı məntiqinin analizi üçün kifayət qədər tez-tez istifadə ediblər. Ədəbiyyatda iki, üç və dörd fazalı modellər nəzərdən keçirilmişdir (4, 12). Alman sosioloqu O.Ramştadta görə, əgər sosial mühit əməli olaraq dəyişmirsə, onda ideal halda ictimai hərəkat özünün inkişafında yeddi növbəti fazadan keçir: Faza I – latent – sosial narazılığın meydana çıxması, vətəndaşlarla hakimiyyətinin qütbləşməsi ilə xarakterizə olunur. Narazılar arasında konkret hakimiyyət və onun nümayəndələrinin hərəkətlərinə qarşı etiraz edən həmfikirlərindən ibarət birləşmiş qrup yaranır. Hesab olunur ki, sosial gərginliyin yaranmasında bütövlükdə sistem deyil, hakimiyyət təqsirkardır. Hadisələr müəyyən konfrontasiyalı koqnitiv sxemdən – ―biz və onlar‖ – nəzərdən keçirilir. Faza II – problemlərin artikulyasiyası. Etiraz hərəkatı radikallaşır. Hakimiyyəti dəyişdirmək tələbləri ilə yanaşı mövcud sosial sistemi də dəyişdirmək tələbləri də meydana çıxır. Faza III – hərəkatın formalaşması. Hərəkat vahid qrup kimi formalaşır, kollektivləri etiraz aksiyalarına çağıraraq aktiv təbliğat fəaliyyətinə başlayır. Faza IV – ideologiyanın işlənib hazırlanması. Hərəkat məqsədlərini, cəmiyyəti böhrandan çıxarmağa qadir olan hərəkat proqramını formalaşdırır. Proqram həmçinin mövcud sosial sistemin və onun institutlarının radikal dəyişdirilməsi planları da daxil edilir. Faza V – hərəkatın genişlənməsi. Hərəkat kütləviləşir, mövcud institutlara qarşı etiraz hərəkətlərinin miqyası və intensivliyi maksimuma çatır. Tərəfdarları qəsa müddətdə səfərbər etməyin təşkili formaları meydana çıxır. Faza VI – təşkilat. Mərkəzləşdirilmiş təşkilat strukturu yaranır, qaydalar, nizam- intizam tətbiq olunmağa başlayır. Hərəkatın özəyi hərəkatın yerli, lokal qruplarını və aktivistlərin özəlliklərini kontrol altına alır. Faza VII – hərəkatın institutlaşdırılması. Tədricən ictimai hərəkat təşkilat tərəfindən udulur və sosial instituta çevrilir. Hərəkət leqal status alır, mövcud sosial institutlar sisteminə qoşulur, ya siyasi partiyalardan birinə, ya da ictimai təşkilata çevrilir. Hərəkatın liderləri icraedici və ya qanunverici hakimiyyətin strukturlarında birləşirlər. Yeddinci faza ictimai hərəkatın həyat dövrünü başa çatdırır. Təşkilatın həyat dövrü amerikan alimi İ.Adizes təşkilatın həyat dövrünün on fazadan ibarət modelini təklif etmişdir. Faza I – hazırlıq. Təşkilatın yaranma mərhələsində bani (və ya banilər) biznes ideyanı müzakirəyə qoyur. Əgər bani (yaradan) bu ideyaya inanırsa, yeni işin yaradılması riskini öz boynuna götürməyə hazırdırsa, yeni formalı məhsula olan tələbatı optimistcəsinə qiymət verirsə və maliyyə yardımı tapmağa qadirdirsə onda növbəti fazaya keçmək mümkündür. Faza II çağalıq. Bu mərhələdə kompaniya elastik, amma aydın olmayan struktura, kiçik büdcəyə malikdir, satışların səviyyəsi cuzidir. Əgər pul axını və təşkilatın fəaliyyəti sabitləşsə onda inkişafın növbəti mərhələsi başlanır. Faza III – uşaqlıq, təşkilatın sürətlə böyüməsi ilə xarakterizə olunur. Formal təşkilati struktur yaranır, amma vəzifələr əməkdaşlara dəqiq təhkim olunmayıb. Bani hakim səlahiyyətləri digər əməkdaşalara ötürmək istəyir, amma həm də onların üzərində kontrolu itirməkdən qorxur. Kompaniya ―sınaqlar və səhvlər‖ metodu ilə hərəkət edir, ətraf mühitin dəyişməsini öncədən görə bilmir ki, bu da ciddi böhranlara və itkilərə səbəb olur. Daha professional fəaliyyətə keçid zərurəti yaranır. Faza IV – gənclik, kompaniya sanki ikinci dəfə doğulur. Baninin entuziazmı artıq kifayət etmir. Kompaniyanın başında bütün idarəçilik sistemini dəyişən professional menecer durur. Təşkilatçılıq mədəniyyəti yüksəlir, inzibati fəaliyyət artır. Faza V – çiçəklənmə, təşkilat özünənəzarət və elastiklik arasında optimal balansa nail olur. Təkcə satış həcmi deyil, gəlir də artır, törəmə müəssisələr şəbəkəsi yaranır. Proqnozlaşdırma, planlaşdırma və reallaşdırma sistemləri müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərirlər. Faza VI – stabilləşmə, ilk dəfə olaraq təşkilatın qocalması əlamətləri üzə çıxır – o, elastikliyini itirir. Bu mərhələdə inkişaf templəri aşağı düşür, bazardakı mövqelər sabitləşir. Innovasiyalara maraq azalır. Rəhbərlər bütün dəyişikliklərə şübhə ilə baxmağa başlayır. Faza VII – aristokratizm, idarəçilik sistemi elastikliyinin tədricən azalması ilə xarakterizə olunur, ənənələrə böyük diqqət verilir, əməkdaşların geyimində və ünsiyyətində formalizm hökmranlıq edir. Təşkilat böyük maliyyə resurslarına malikdir, innovasiyaları özü hazırlayıb tətbiq etməkdənsə yeni məhsullar istehsal edən kompaniyaları satın almağa can atır. Kompaniyanın məqsədləri qısamüddətli olur, risk etmək təşvi olunmur. Faza VIII erkən bürokratikləşmə. Bu mərhələdə idarəetmə sistemi hər şeydən əvvəl özünü qorumaq qayğısındadır. Qaydalar və normalar sərtləşir bə formallaşır. Firmanın rəhbərliyində açıq mübarizə və qənaətbəxş olmayan tendensiyaların meydana çıxmasında günahkarların axtarışı gedir. Faza IX – bürokratikləşmə xarici aləmlə əlaqələrin tədricən qırılması ilə xarakterizə olunur. Təşəbbüskar əməkdaşlar kompaniyanı tərk edirlər. Bürokratik təşkilat artıq nəticələrin əldə edilməsinə istiqamətlənir və çox vaxt boş-boşuna işləyərək böyük miqdarda daxil olan və çıxan sənədləri ―emal‖ edirlər. Buna baxmayaraq sistemaltı sistemlər arasında informasiya əlaqələri pozulmuşdur. Faza X – təşkilatın süqutu, buna hətta çox da böyük olmayan xarici dəyişikliklər də səbəb ola bilər. Elmi ixtisasın həyat dövrü. Elmi sosiologiyada elmi ixtisasların həyat dövrünün bir neçə dördfazalı modeli hazırlanmışdır. M. de Meyin (15) koqnitiv yanaşmaya əsaslanan modeli ilə N.Mallinzin kommunikativ yanaşma (9) çərçivsində hazırlanmış modelini birləşdirən modeli nəzərdən keçirək. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|