Qafqaz universiteti NƏŞRİ baki 2013

Prof. Dr. Cihan Bulut, Elçin Süleymanov 
 
 
228 
dan, dövlət tərəfindən mülkiyyətin bütün formalarının bərabərliyi və hüquqlarının 
qorunmasından, iqtisadi fəaliyyət azadlığından gedir. 
Vergi qanunları da bütün digər qanunlar kimi insan və  vətəndaş hüquq və 
azadlıqları süzgəcindən keçməlidir. Konstitusiyanın 71-ci maddəsində birmənalı 
şəkildə göstərilmişdir: “Konstitusiyada təsbit edilmiş insan və vətəndaş hüquqlarını 
və azadlıqlarını gözləmək və qorumaq qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiy-
yəti orqanlarının borcudur”. 
Vergitutma prinsipləri ən ümumi konstitusiya müddəalarını özündə birləşdirə-
rək bu müddəaları inkişaf etdirir, ona konkret məzmun verir. Ona görə də vergitut-
manın ümumi prinsiplərinin pozulmasından söhbət gedəndə, eyni zamanda, Konsti-
tusiyanın əsas müddəalarının pozulduğunu qeyd etməyə tam əsas vardır. Konstitu-
siyada göstərilən ümumi prinsip qanunverici orqanın normativ fəaliyyətinin əsasını 
təşkil edir. 
- Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsində vergilərin müəyyən edilməsi 
və tutulması prinsipləri geniş şərh edilmişdir. Lakin bir çox hallarda bunlar formal 
xarakter daşıyır. Məsələn, məcəllədə göstərilir ki, (maddə 3.1.) vergilər haqqında 
qanunvericilik vergitutmanın ümumi, bərabər və  ədalətli olmasına əsaslanmalıdır. 
Lakin bərabərlik və ədalətlilik prinsipi anlayışı konkretləşdirilməmişdir. Vergitut-
mada qənaətlilik və əlverişlilik prinsipi də ayrıca göstərilmir. Lakin qeyd edilir ki, 
(maddə 3.2) vergilər iqtisadi cəhətdən  əsaslandırılmalıdır. Hüquqi dövlət qurucu-
luğu tələblərinə uyğun olaraq, Məcəllənin 3.3. maddəsi çox əhəmiyyətlidir: “Hər 
kəsin konstitusiya hüquqlarının və azadlıqlarının həyata keçirilməsinə maneçilik 
törədən vergilərin müəyyən edilməsinə yol verilmir”. Vergilərin qanunilik prinsipi 
Məcəllənin 3.7 və 3.8-ci maddələrində dəqiq verilmişdir: 
- Azərbaycan Respublikasının vergiləri yalnız bu Məcəllə ilə müəyyən edilir, 
onların dəyişdirilməsi və ya ləğv edilməsi bu Məcəlləyə müxtəliflik edilməsi ilə 
həyata keçirilir; 
- heç bir şəxsin üzərinə bu Məcəllə ilə müəyyən edilən vergilərin xüsusiy-
yətlərinə malik olan və bu Məcəllə ilə müəyyən edilməyən, yaxud bu Məcəllə ilə 
müəyyən edilən qadalardan fərq müəyyən edilən vergiləri ödəmək vəzifəsi qoyula 
bilməz. 
Vergilərin müəyyənlik prinsipinə görə isə (maddə 3.9) vergilər haqqında qa-
nunvericilik elə  tərzdə formalaşdırılmalıdır ki, hər kəs hansı vergiləri, hansı qay-
dada, nə vaxt və hansı məbləğdə ödəməli olduğunu dəqiq bilməlidir. Bu məsələdə 
Məcəllənin 3.11 və 3.12 maddələri əhəmiyyətlidir: “Vergilər haqqında qanunveri-
ciliyin bütün ziddiyyətləri və aydın olmayan məqamları, şübhələri vergi ödəyicisi-
nin xeyrinə  şərh edilməlidir”. “Fiziki və hüquqi şəxslərin vergilərə aid normativ-
hüquqi aktlarla azad tanış olmaq imkanı təmin edilməlidir”. 
Məcəllənin aşağıdakı maddələri vergitutmanın bir çox əsaslarını aydınlaşdırır: 

---

Dövlät Maliyyäsi 
 
229 
Azərbaycan Respublikasının vahid iqtisadi məkanını pozan, xüsusilə, Azərbay-
can Respublikasının  ərazisində malların (işlərin, xidmətlərin) və pul vəsaitlərinin 
azad yerdəyişməsini bilavasitə və ya dolayısı ilə məhdudlaşdıran və ya digər yolla 
vergi ödəyicilərinin qanuni fəaliyyətini məhdudlaşdıran (yaxud maneçilik törədən) 
vergilərin müəyyən edilməsinə yol verilmir (m. 3.4.). 
Heç bir şəxs  əldə etdiyi mənfəətdən (gəlirdən) eyni növ vergini bir dəfədən 
artıq ödəməyə məcbur edilə bilməz (m. 3.5.). 
Vergilər siyasi, ideoloji, etnik, konfessional və vergi ödəyiciləri arasında möv-
cud olan digər xüsusiyyətlər əsas götürülməklə müəyyən edilə bilməz və diskrimi-
nasiya xarakteri daşıya bilməz. 
Mülkiyyət formasından və ya fiziki şəxslərin vətəndaşlığından və ya kapitalın 
yerindən asılı olaraq vergilərin müxtəlif dərəcələrinin müəyyən edilməsi qadağan-
dır. (m. 3.6.) 
Vergi sistemi sahibkarlıq və investisiya fəaliyyətini təşviq etməlidir. (m. 3.10) 
Vergi siyasəti onun fəaliyyətini müəyyən edən həm daxili, həm də xarici amil-
ləri nəzərə almalıdır. Başqa sözlə, “antiqara - qutu” sistemini doğrultmaqdan ötrü 
ən  əvvəl vergi sisteminə  təsir göstərən bütün amilləri daxili və xarici hadisələrə 
bölmək lazımdır ki, dinamik inkişaf edən sistemin qurulması üçün onların əhəmiy-
yəti müəyyən edilsin. Təcrübədə bu amillər ekspert rəyi və modelləşdirmə metod-
ları vasitəsi ilə müəyyən edilir. Lakin bu metodlar heç də həmişə səmərəli olmur. 
Büdcə planı sistemini nizamlamaq, ümumiyyətlə, olmur. 
Vergi sisteminin ədalət prinsipi çox əhəmiyyətlidir. Vergi ədalətinin birinci 
prinsipi odur ki, gəlir nə qədər çoxdursa, vergi də bir o qədər böyük olmalıdır. Ar-
tıq A. Smitin dövrindən başlayaraq, vergi məbləğinin gəlirə mütənasib olması 
haqda fikir formalaşmışdır. Proqressiv vergitutma sistemləri bunun üzərində quru-
lur. Vergi islahatının ikinci ən mühüm prinsipi məhz gəlir sahibinin əsas tələbatla-
rının ödənilməsi üçün zəruri olan gəlir hissəsinin vergitutmadan azad olması haq-
qındadır. Nəhayət, vergi sistemi islahatının mühüm prinsipi müxtəlif ölkələr və 
vahid milli qurumun regionları üzrə vergi yükünün müqayisəli xarakteristikasıdır. 
Vergi yükünün kəmiyyəti səviyyəsini vergilərin adambaşına düşən məbləğinin 
ödəniş qabiliyyətinə olan və yaxud vergi ödənildikdən sonra qalan vergi məbləği-
nin ödəniş qabiliyyətinə olan nisbəti kimi müəyyən etmək olar. 
Sahibkarlığın inkişafına  şərait yaradan, bunu istiqamətlənmiş vergi siyasətilə 
stimullaşdıran dövlət ikili fayda götürür: vergi verənlərin sayı və onların vergi kimi 
ödədikləri vəsaitlərin məbləği artır, eyni zamanda, sahibkarlıqla məşğul olanların 
sayı çoxalır. 
Vergi sisteminin statik vəziyyətdə hər hansı bir ləngiməsi həm ayrı-ayrı vətən-
daşlara, həm də dövlətin özünə ziyan vurur, buna görə  də dövlətin vergi siya-
sətinin formalaşması yalnız icimai münasibətlərin inkişaf dinamikasının öyrənilmə-

---