Qarabağda həlak olmuş şə
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
ilqar Məmmədov yətdə, sivilizasiyada meydana gələ bilərdi. Həmin sosio-mədəni, intellektual mühit qədim yunanlar və romalılar tərəfindən yaradılmışdır. Məhz buna görə də, müasir tədqiqatçılar, o cümlədən, dövlət və hüquq nəzəriyyəçiləri hüquqi dövlət ideyasının mənbəyini qədim yunanların və romalıların siyasi-hüquqi görüşləri və həmin xalqların siyasi-hüquqi təcrübəsi ilə bağlayırlar. Hüquqi dövlətin müasir tədqiqatçılarından biri kimi tanınan A.N.Sokolov yazır: «Dövləti konstitusiya və hüquqi
qanunlar çərçivəsində məhdudlaşdıran hüquqi dövlət anlayışı, bir proqram kimi XVIII əsrlə XIX əsr arasında yaranmışdır, ideya və institutların yaranması isə Avropa və german hüququnun inkişafının dərin qatlarına gedib çıxır. Həmin ideya və institutlar dövlətin, hüququn köməyindən istifadə etməklə təminat verdiyi asayişin yaradılmasına yönəlmişdir. Hüquqi dövlətin mənbəyini tapmaq üçün Sokratın, Platonun, Aristotelin, Siseronun fikirlərindən başlamaq olar».'' Qeyd etdiyimiz kimi, hakimiyyət tərəfindən həyata keçirilən fəaliyyətin ədalətli olmasının zəruriliyi barədə ideyalar qədim dövrlərdən meydana gəlmişdir. Sonradan hüquq və dövlət haqqında təsəvvürlərin inkişaf etməsi, dərinləşməsi nəticəsində öz fəaliyyətində ümumi maraqlara əsaslanan, hüquqla məhdudlaşan və özü də qanunlara tabe ola bilən dövlət ideyası inkişaf etmişdir. Dövlətin işlərində qanunların ağalıq etməsinin zəruriliyini Qədim Yunanıstanın «yeddi müdrik» adlandırılan filosofları, dövlət xadimləri, o cümlədən, başqa filosoflar dönə-dönə vurğu- layırdılar. Biantın, Pittakın, Xilonun, Solonun və digər müdriklərin fikrincə, qanunlara riayət etmək düzgün qurulmuş dövlətin (polisin) səciyyəvi xüsusiyyətlərindəndir. Məsələn, Biant hesab edirdi ki, ən yaxşı dövlət quruluşu insanların qanunlardan, tiranlardan qorxduğu kimi qorxmasını təmin edən hakimiyyət formasının mövcud olmasından irəli gəlir. Spartalı Xilona görə, ən yaxşı dövlət o dövlətdir ki, orada insanlar natiqlərdən və dema- ' Соколов А.Н. Правовое государство: от идеи до ее материализации. Калининград, 2002, з. 9.
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi qoqlardan çox qanunlara qulaq asırlar. O, öz həmvətənlərinə müraciət edərək deyirdi: «Qanunlara tabe olun!». Filosof Herak- lit hesab edirdi ki, xalq öz doğma divarları uğrunda döyüşdüyü kimi, qanun uğrunda da döyüşməlidir. Pifaqor isə öyrədirdi ki, tanrıdan sonra valideynlərə və qanunlara qulaq asmaq, onlara inanaraq tabe olmaq lazımdır. Onlardan bəziləri, yəni qanunvericilik işində və dövlət hakimiyyətinin həyata keçirilməsində iştirak edən müdriklər öz siyasi-hüquqi ideallarının reallaşması üçün böyük işlər görmüşdür. Afinada demokratiyanın möhkəm əsaslarını qoymuş məşhur dövlət xadimi və qanunverici Solon cəmiyyətin qanunlar vasitəsilə inkişaf etdirilməsinin, sosial ədalətin və kompromisin bərqərar edilməsinin əyani praktikasını yaratmışdır. O, özü də bildirirdi ki, islahatlan «qanunların hakimiyyəti» vasitəsilə, gücü hüquqla birləşdirmək yolu ilə həyata keçirə bilmişdir. Solon İslahatlarının, onun fəaliyyəti nəticəsində məqsədyönlü şəkildə qəbul edilən qanunların Afinanın sonrakı inkişafında nə qədər mühüm rol oynadığını nəzərə çatdırmaq üçün Aristotel yazırdı ki, Afinada demokratiya məhz Solon islahatlarından başlamışdır. Qədim Yunanıstanda qanunvericilik qaydasında siyasi-hüquqi islahatların aparılması təcrübəsinin inkişaf etdirilməsi, hüquq barəsində sekulyar, yəni dünyəvi təsəvvürlərin təkmilləşməsi və onun inkişafının insanın intellektual imkanları ilə əlaqələndirilməsi hüquqyaradıcılığını məqsədyönlü şəkildə həyata keçirməklə dövlətin qanunlara tabe edilməsi düşüncəsini yaratmışdır. İctimai-siyasi qaydanın, hüquq qaydasının fəlsəfi görüşlərdən çıxış edərək dəyişdirilməsi, inkişaf etdirilməsi qədim yunan filosoflarının əsas tələblərindən biri idi. Filosoflar ədalətli qanunların yaradılmasında əsas yeri dövlətə ayırırdılar. Müasir ingilis filosofu Bertran Rassel yazır ki, yunanlara xas olan xüsusi bir keyfiyyət onların qanuna bəslədikləri münasibətdə özünü göstərir. «Bu baxımdan, onlar öz fərdiliyi İlə seçilir və Asiyada yaşayan müasirlərindən çox fərqlənirdilər. Orada belə hesab olunurdu ki, hökmdarın hakimiyyəti tanrı tərəfindən verilən qanunlara əsaslanır, yunanlar İsə belə hesab edirdilər ki, qanunlar insanlar 577 ilqar Məmmədov tərəfindən onların özü üçün yaradılır. Əgər qanun dövrün ruhuna uyğun gəlmirdisə, ümumi razılığa əsasən o dəyişdirilə bilərdi. Lakin nə qədər ki, onun üzərində ümumi sanksiya var, hamı ona tabe olmalı idi. Sokratın Afina məhkəməsi tərəfindən onun barəsində çıxarılan ölüm hökmünün icrasından yayınmaqdan imtina etməsi qanuna bəslənən belə bir hörmətin klassik nümunəsidir».'' Qanunlara bəslənən bu cür münasibətin bir nümunəsi də Afinanın 18 yaşına çatmış gənclərinin vətəndaş andıdır. Bu andda belə deyilir: «Mən hakimiyyətin göstərişlərinə qulaq asacaq, mövcud olan qanunlara, həmçinin də xalqın müəyyənləşdirdiyi yeni qanunlara tabe olacağam. Əgər kimsə bu qanunları dəyişmək istəsə, yaxud onlara tabe olmasa, mən buna imkan verməyəcəm, qanunları tək və həm də hamı ilə birlikdə müdafiə edəcəyəm».2 Qədim Yunanıstanda dövlət və hüquq haqqında nəzəri fikirlər dövlətin və qanunların obyektiv əsaslarının müəyyənləşməsi istiqamətində inkişaf etmiş və bu prosesin gedişində də təbii hüquq ideyası meydana gəlmişdir. Təbii hüquq ideyası qanunlarda şüurlu və təbii başlanğıcın olmasını ehtiva edən bir ideya idi. Heraklit polisi (şəhər dövləti) və onun qanunlarını kosmik qaydanın bir təzahürü hesab edirdi. Qnun fikrincə, ədalət, qanunlar və s. haqqında biliklər ümumilikdə dünya, kosmos barəsində olan biliyin tərkib hissəsidir. Dövlətin və hüququn hansısa təbii başlanğıcla şərtlənməsi fikri, hətta Demokritin nəzəri görüşlərində də özünə yer almışdı. Qnun fikrincə, dövlət və hüquq (pozitiv hüquq) sonradan yaradılan süni hadisələrdir, lakin onların özünün təbii əsası var. Demokrit hesab edirdi ki, hadisələrin təbiətə, təbii əsasa uyğun olması siyasətdə, qanunvericilikdə, etika sahəsində ədalətin kri- teriyası kimi çıxış edir. Q yazırdı: «...ədalətsizlik, ədalətli olmayan şey təbiətə ziddir». ' Рассел Бертран. Мудрость Запада. M., I998, s. 64. 2 Аристотель. Афинская полития. М., 1996, s. 42. 578
Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|