Qarabağda həlak olmuş şə
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
- Hacı Əliağa Cəfərli
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi hesab edilir ki, bütün mühüm ictimai münasibətlər hər hansısa başqa bir hüquqi aktla deyil, məhz qanunla tənzimlənməlidir. Qanunun özü isə əsas hüquqi sənəd olmalı, qalan hüquqi aktlar və hakimiyyət orqanlarının fəaliyyəti ona uyğunlaşdırılmalıdır. Qanunlar bütün hakimiyyət orqanları, hüquq münasibətlərinin digər iştirakçıları tərəfindən qeyd-şərtsiz yerinə yetirilməlidir. Bir daha xatırladaq ki, hüquqi dövlətdə qanunun aliliyi yalnız hüquqi qanunun aliliyi deməkdir. Hüquqi dövlətin yaradılması həyatın bütün sahələrində qanunun formal olaraq yox, real olaraq hökm etməsini, onun ictimai münasibətlərə bilavasitə təsir göstərməsini ehtiva edir. Təbii ki, heç bir dövlətdə qanun qüvvəli aktlarsız keçinmək olmaz, ilk növbədə, bu, konstitusion qanunların realizasiyasına aiddir. Yəni ictimai münasibətlər o dərəcədə mürəkkəbdir ki, onların tənzimlənməsi üçün qanunlarla bərabər, onlarla qarşılıqlı əlaqədə olan və onlarda əks olunan tələbləri və müddəaları inkişaf etdirən, konkretləşdirən aktlar sisteminin yaradılması zəruridir. Demək, qanunun aliliyi qanun qüvvəli aktların inkar olunması kimi başa düşülməməlidir. Qanun qüvvəli aktların olması zəruridir və qaçınılmazdır. Burada söhbət ondan gedir ki, hüquqi aktlar sistemində qanun qüvvəli aktların keyfiyyət və kəmiyyət baxımından dominantlıq təşkil etməsinə yol verilməsin. Ən əsas məsələlərdən biri də odur ki, həmin aktlar qanunlardakı müddəaları inkişaf etdirərkən və konkretləşdirərkən qanunların mahiyyətinin və məzmununun təhrif edilməsinə gətirib çıxarmasın.'' Qanunun aliliyi prinsipi aşağıdakıları tələb edir: -
bütün qanunlar (həmçinin onların yaradılması fəaliyyəti) konstitusiyaya uyğun olmalıdır; -
fəaliyyəti) qanunlara uyğun olmalıdır: -
hüquq tətbiqetmə aktı və hüquq tətbiqetmə fəaliyyəti qanunlara və onlara əsaslanan qanun qüvvəli aktlara uyğun olmalıdır; ' Общая теория государства и права. Академический курс в 3- X томах, том 1 . 8 . 364.
ilqar Mammadov - fərdi davranış aktları isə qanunlara, onlara əsaslanan qanun qüvvəli aktlara və hüquq tətbiqetmə aktlarına uyğun olnna- lıdır. Hüquqi dövlətin bir vacib əlaməti də dövlətlə vətəndaş arasında qarşılıqlı məsuliyyətin olmasıdır. İnsanın dövlət qarşısında məsuliyyəti bütün dövlətlərdə mövcuddur. Ancaq dövlətin vətəndaşları qarşısında məsuliyyət daşıması və həm formal-hüquqi, həm də faktiki cəhətdən bunun təmin olunması yalnız inkişaf etmiş demokratik cəmiyyətdə və hüquqi dövlətdə mümkündür. Bu ideya, hələ Kant tərəfindən formalaşdırılmışdır. O göstərirdi ki, hakimiyyət nümayəndəsi vətəndaşı qanunların icrasına məcbur etdiyi kimi, hər bir vətəndaş da hakimiyyət nümayəndəsini qanunun dəqiq və qeyd-şərtsiz icrasına məcbur etmək imkanına malik olmalıdır. Göründüyü kimi, hüquqi dövlətin spesifikliyi də onun insan fərdləri qarşısında məsuliyyət daşımasındadır. Bu halda dövlət vətəndaşlar qarşısında özünün və onu təmsil edən, onun adından çıxış edərək insanların həyatına təsir göstərə bilən siyasi vəzifəli şəxslərin və digər vəzifəli şəxslərin, dövlət qulluqçularının fəaliyyətinə görə, vətəndaşlər isə dövlət qarşısında öz əməllərinə görə məsuliyyət daşıyırlar. A.V.Malkonun yazdığı kimi, hüquqi dövlət şəraitində siyasi hakimiyyətin bu qaydada məhdudlaşdırılması dövlətlə onun həyata keçirilməsinin iştirakçıları arasındakı münasibətlərin mənəvi-hüquqi əsasını təşkil edir. Dövlət, qanunvericilik formasında cəmiyyətin və şəxsiyyətin azadlığını müəyyən edərkən özü öz qərarlarında və fəaliyyətində məhdudlaşmadan azad olunmur. «Hüquqa tabe olmaqla dövlət orqanları onun göstərişlərini poza bilməz və bu öhdəlikləri pozduqları və ya onları yerinə yetirmədikləri halda məsuliyyət daşıyırlar. Dövlət hakimiyyəti üçün qanunun məcburiliyi inzibati özbaşınalığı istisna edən təminatlar sistemi ilə həyata keçirilir. Həmin təminatlara aiddir: a) hökumətin nümayəndəli orqanlar qarşısında məsuliyyəti; b) hər bir səviyyədə dövlətin vəzifəli şəxsləri tərəfindən konkret şəxslərin hüquq və azadlıqları pozulduqda, onlar hakimiyyət səlahiyyətlərini aşdıqda, vəzifələrindən sui-istifadə etdikdə və s. hallarda 616 Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi intizam, mülki-hüquqi və ya cinayət məsuliyyətinin yaranması; c) impiçment və s.».'' Vətəndaşların məsuliyyəti isə konstitusiyanın və digər hüquqi qanunların tələblərinə riayət olunması, dövlət və cəmiyyət qarşısında vəzifələrin yerinə yetirilməsi ilə bağlıdır. Vətəndaşın vəzifələri və dövlət qarşısındakı məsuliyyəti bir sıra hallar üzrə birbaşa konstitusiyada öz əksini tapır. M.N.Marçenko Qərb dövlətlərinin hüquqi sənədlərinə əsaslanaraq göstərir ki, həmin inkişaf etmiş, demokratik hüquqi dövlətlərin özündə belə, hal-hazırki şəraitdə dövlətin və vətəndaşın qarşılıqlı məsuliyyətində disba- lans var. Həmin dövlətlərin konstitusiyasında bir qayda olaraq vətəndaşın dövlət qarşısında məsuliyyəti və vəzifələri açıq şəkildə təsbit olunsa da, dövlətin vətəndaşlar qarşısındakı vəzifələrinin və məsuliyyətinin açıqlanmasından yayınma hallarına yol verildiyi müşahidə olunur. Həmçinin elan olunmuş hüquq və azadlıqların özü də (birbaşa və ya dolayısıilə) həm realizasiya zamanı, həm də onların formal-hüquqi qaydada möhkəmləndirilməsi prosesində tez-tez məhdudlaşdırılır. M.N.Marçenko İsveçin konstitusiyasını buna misal göstərərək yazır ki, bu dövlətin rəhbər sənədində hüquq və azadlıqlar çox geniş dairdə, o cümlədən, söz və informasiya azadlığı, sərbəst toplaşmaq və nümayiş keçirmək azadlığı, birləşmək hüququ və s. elan edilməklə bərabər, həm də məhdudlaşdırılır. Söz və informasiya azadlığı «dövlət təhlükəsizliyi, ictimai qayda və iqtisadi maraqların» qorunması naminə konstitusion məhdudiyyətə məruz qalır. Və ya konstitusiyaya əsasən, «toplantılar və nümayişlərdə təhlükəsizliyin və asayişin», həmçinin «küçə hərəkətləri və epidemiyaların qarşısının alınması maraqlarının» pozulması ehtimalı bəhanə edilməklə sərbəst toplaşmaq və nümayiş azadlığı məhdudlaşdırıla bilər. Bütün bunlara görə, tanınmış hüquqşünas alim belə hesab edir ki, hüquq və azadlıqlarla bağlı Qərbdə mövcud olan vəziyyət idealizə olunmamalı, reallstcəsinə qiymətləndirilməlidir. ' rioJiMTOJiorHH
lopHcxoB. S. 362. 617 ilqar Məmmədov Hüquqi dövlətin başqa bir əlaməti isə dövlət hakimiyyətinin hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi əsasında təşkil edilməsidir. Müasir demokratik dövlətlərin inkişafında böyük rol oynamış bu prinsip, hakimiyyət tərəfindən cəmiyyətə və ayrı-ayrı insanlara qarşı törədilən ədalətsizliklərin, kütləvi şəkildə hakimiyyətdən sui-istifadə hallarının, özbaşınalıqların qarşısının alınması, siyasi azadlıqların və vətəndaşların təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, hakimiyyətin sosial ədalətə xidmət etməsi mexanizminin formalaşdırılması məqsədilə yaradılmışdır. Hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi tələb edir ki, hakimiyyətin müxtəlif qolları bir-birini qanunsuz və ədalətsiz hərəkətlərdən çəkindirsin, hakimiyyət bir şəxsdə və ya bir orqanda cəmləşərək təkbaşınalıqdan və nəza- rətsizlikdən doğan özbaşınalığa çevrilməsin, hakimiyyət nümayəndələrindən heç kim qanunun icazə vermədiyi fəaliyyətlə məşğul olmasın və başqasını qanunsuz hərəkətlərə məcbur edə bilməsin. Hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipinə uyğun olaraq hakimiyyətin müxtəlif qollara, yəni qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətinə ayrılması hakimiyyətin hər bir qolunun öz səlahiyyətləri daxilində müstəqil fəaliyyət göstərməsinə və biri digərinin səlahiyyətlərini qəsb etməməsini təmin etməyə yönəlir. Bununla bərabər, hakimiyyətlərin fəaliyyəti elə qurulur ki, onlar bir-birin- dən təcrid olunmur və seperat hakimiyyətə çevrilmir. Beləliklə, onlar həm öz funksiyalarına, səlahiyyətlərinə görə bir-birindən ayrılır, müstəqil fəaliyyət göstərir, həm də onların qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində dövlət hakimiyyəti həyata keçirilir. Sözsüz ki, hakimiyyətlərin bölünməsi dövlət orqanları arasında funksiyaların bölünməsi deməkdir. Hakimiyyətlərin bölünməsi, həm də hakimiyyətin hər bir qoluna spesifik səlahiyyətlərin verilməsi ilə müşayiət olunur ki, nəticədə də onların arasında «çəkindirmə və qarşısınıalma» və ya «çəkindirmə və qarşılıqlı balanslaşdırma» sistemi formalaşır. Səlahiyyətlərin müstəsnalığı hər bir hakimiyyət qolunun qanunsuz olaraq digər sahələrə müdaxilə etməsinin, öz hakimiyyət imkanlarını genişləndirməsinin qarşısını alır. 678 Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi Odur ki, belə bir sistem və ya mexanizm çərçivəsində fəaliyyət göstərən hakimiyyətin hər bir qolunun digər hakimiyyət qollarında yarana biləcək qəsbkarlıq niyyətlərinin qarşısını almağa və ya onu neytrallaşdırmağa imkanı olur. Hüquqi dövlətin əlamətlərindən biri də fikir plyuralizmi, siyasi və ideoloji plyuralizmdir. Bunlar insanlara azad şəkildə qəbul etdikləri fikirlər, görüşlər əsasında siyasi-ictimai fəaliyyətlə məşğul olmaq imkanı verir. Cəmiyyətdə özünə yer alan maraqların müstəqil ifadə olunması və həmin maraqları təmsil edən fərdlər, qruplar arasında əldə olunan konsensus ictimai həmrəyliyə müsbət təsir göstərərək destruktivlik tendensiyalarını zəiflədir və ya neytrallaşdırır. Plyuralizm şəraiti maraq qrupları arasında əməkdaşlıq sahəsinin qorunub saxlanılmasına imkan verir və bu da cəmiyyətin ehkamçılıqdan, «ya yaxşı ya da pis» ölçülü dixo- tomik yanaşmanın doğurduğu kor inkarçılıq və düşmənçilik münasibətlərindən azad olmasına gətirib çıxarır; cəmiyyətdə müxtəliflik təhlükəli hal kimi yox, azadlığın və inkişafın təzahürü kimi qəbul edilir. Dövlətin fəaliyyətində rəhbər tutulan aşkarlıq prinsipi və kütləvi informasiya vasitələrinin müstəqilliyi də hüquqi dövlətin mühüm əlamətlərindən biridir. Bunsuz dövlət orqanlarının və məmurların fəaliyyəti üzərində ictimaiyyətin nəzarəti, ümumiyyətlə, demokratiya mümkün deyil. Vətəndaşların dövlət orqanlarının fəaliyyəti barəsində məlumat almaq imkanına malik olması cəmiyyətin hakimiyyətə təsir edə bilməsinin mühüm şərtidir. Bu yolla ictimaiyyət dövlətin hüquqla bağlı olmasına nəzarət edir, pozuntulara dərhal reaksiya verə bilir və onların qarşısının alınması imkanı artır. Məhdudiyyətin yaradılmasına yalnız dövlət sirlərinin, təhqiqat və istintaq zamanı qorunan sirlərin, kommersiya sirlərinin və s. qorunması və bu kimi bir sıra hallarda yol verilir. Kütləvi informasiya vasitələrinin azadlığı isə cəmiyyətdə dövlətin fəaliyyəti ilə bağlı məlumatların əldə edilə bilməsinin vacib şərtidir. Bu, həm də fikir və söz azadlığının təmin edilməsinin çox mühüm bir vasitəsidir. 619 ilqar Məmmədov Hüquqi, azad iqtisadiyyatın oiması da hüquqi döviətin vacib əiaməti hesab oiunur. Hüquqi iqtisadiyyatın oiması müikiyyətin heç bir növünə üstüniük veriiməməsi, müikiyyət hüququnun ciddi şəkildə təmin edilməsi və qorunması, müikiyyət münasibətlərində tərəflərin bərabərhüquqluluğuna real imkanların yaradılması, dövlətin hüquqi məkanında mülkiyyət hüququnun müdafiəsinin səmərəli və yüksək səviyyədə təşkili və s. mühüm amillərlə bağlıdır. Odur ki. Qərb alimləri hesab edirlər ki, hüquqi dövlətlə bazar iqtisadiyyatı əkizdirlər. Hüquqi dövlətin qurulması inkişaf etmiş vətəndaş cəmiyyəti olmadan təsəvvür edilmir və hərtərəfli inkişaf etmiş vətəndaş cəmiyyətinin olması hüquqi dövlətin ən mühüm əlamətlərindən biri kimi çıxış edir. Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, bunlar bir-birini tamamlayan müstəqil hadisələrdir. Yəni hüquqi dövlət vətəndaş cəmiyyətinin inkişafının və mövcudluğunun təminatçısı kimi yaranmış və inkişaf etmişdir. Hüquqi dövlətin özü vətəndaş cəmiyyətinin mütləq monarxiyalı bürokratik dövlətə qarşı mübarizəsi şəraitində meydana gəldiyindən, tədqiqatçılar hüquqi dövlət anlayışının vətəndaş cəmiyyətinə tabe olduğu qənaətindədirlər. Belə ki, vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı feodal strukturlarının dağılması və tədricən bərabərhüquqluluq imkanı qazanan mülkiyyətçilər arasında azad rəqabət şəraitinin formalaşması ilə bağlı olmuşdur. Bu cür transformasiya dövlət hakimiyyətini bir sıra problemlərlə üzləşdirir. Həmin problemlər isə şəxsi azadlığın, vətəndaş suverenliyinin, ümumi maraqlara qəsd etmədən xüsusi maraqların necə qorunması, demokratik institutların dayanıqlı fəaliyyətinin hansı yolla təmin edilməsi məsələləri ilə bağlı olmaqla dövləti yeni istiqamətdə inkişafa sövq etmiş və bu proseslər hüquqi dövlət quruculuğunun zəruri sosial tələbə çevrilməsinə çox ciddi təsir göstərmişdir. 620 MUNDƏRICAT Ön söz
.................................................................................................................. 3
MÖVZU: DÖVLƏT VƏ HÜQUQ NƏZƏRİYYƏSİNİN ÜMUMİ XARAKTERİSTİKASI § 1. DÖVLƏT VƏ HÜQUQ NƏZƏRİYYƏSİNİN ANLAYIŞI VƏ FUNKSİYALARI ..................................................................................... 5 § 2. DÖVLƏT VƏ HÜQUQ NƏZƏRİYYƏSİNİN HÜQUQ ELMLƏRİ SİSTEMİNDƏ YERİ..................................................... 17 § 3. DÖVLƏT VƏ HÜQUQ NƏZƏRİYYƏSİ ELMİNİN İNKİŞAF TARİXİ ........................................................................................ 30 MÖVZU:
DÖVLƏT VƏ HÜQUQ NƏZƏRİYYƏSİNİN OBYEKTİ, PREDMETİ VƏ METODOLOGİYASI § 1. DÖVLƏT VƏ HÜQUQ NƏZƏRİYYƏSİNİN QBYEKTİ VƏ PREDMETİ .......................................................................................... 45 § 2. DÖVLƏT VƏ HÜQUQ NƏZƏRİYYƏSİNİN METQDQLQGİYASI ................................................................................. 56 § 3. DÖVLƏT VƏ HÜQUQ NƏZƏRİYYƏSİNİN METODLARININ TƏSNİFATI ........................................................................................................ 67 MÖVZU:
DÖVLƏT VƏ HÜQUQUN ƏMƏLƏ GƏLMƏSİ § 1. DÖVLƏTƏQƏDƏRKİ CƏMİYYƏTDƏ HAKİMİYYƏT VƏ SOSİAL NORMALAR ................................................................................ 81 § 2. DÖVLƏTİN MEYDANA GƏLMƏSİ ................................................................ 93 § 3. HÜQUQUN MEYDANA GƏLMƏSİ .............................................................. 108 § 4. DÖVLƏTİN VƏ HÜQUQUN ƏMƏLƏ GƏLMƏSİ HAQQINDA NƏZƏRİYYƏLƏR ............................................................... 129 621
MÖVZU: DÖVLƏT ANLAYIŞI, ƏLAMƏTLƏRİ VƏ TİPLƏRİ § 1. DÖVLƏT ANLAYIŞI ................................................................................... 150 § 2. DÖVLƏTİN ƏLAMƏTLƏRİ ........................................................................ 168 §3. DÖVLƏTİN TİPLƏRİ ................................................................................... 191 § 3. DÖVLƏTİN MAHİYYƏTİ ........................................................................... 207 MÖVZU: DÖVLƏTİN FORMALARI § 1. DÖVLƏTİN FÖRMASI ANLAYIŞI ............................................................. 224 § 2. İDARƏETMƏ FÖRMALARI ..................................................................... 236 § 3. DÖVLƏT OURULUŞU FÖRMALARI ....................................................... 267 § 4. SİYASİ REJİM (DÖVLƏT REJİMİ) .......................................................... 291 MÖVZU: DÖVLƏTİN FUNKSİYALARI § 1. DÖVLƏTİN FUNKSİYALARININ ÜMUMİ
XARAKTERİSTİKASI ............................................................................. 314 § 2. DÖVLƏTİN FUNKSİYALARININ TƏSNİFATI ............................... 327 § 3. DÖVLƏTİN FUNKSİYALARININ HƏYATA KEÇİRİLMƏSİNİN FÖRMA VƏ METÖDLARI ...................................................................... 372 MÖVZU: DÖVLƏT MEXANİZMİ § 1. DÖVLƏT MEXANİZMİNİN ANLAYIŞI, ƏLAMƏTLƏRİ VƏ ELEMENTLƏRİ ................................................................................ 382 § 2. DÖVLƏT MEXANİZMİNİN STRUKTURU .................................................. 402 § 3. DÖVLƏT MEXANİZMİNİN TƏŞKİLİNİN VƏ FƏALİYYƏTİNİN PRİNSİPLƏRİ ................................................................ 452
CƏMİYYƏT VƏ HAKİMİYYƏT § 1. CƏMİYYƏT: ANLAYIŞI VƏ STRUKTURU .............................................. 472 § 2. HAKİMİYYƏT ........................................................................................... 488 § 3. DÖVLƏT HAKİMİYYƏTİ VƏ VƏTƏNDAŞ CƏMİYYƏTİ _____________ 508 622
MÖVZU: CƏMİYYƏTİN SİYASİ SİSTEMİ § 1. SİYASİ SİSTEMİN ANLAYIŞI, STRUKTURU VƏ FUNKSİYALARI ................................................................................ 528 § 2. SİYASİ SİSTEMİN TİPLƏRİ (NÖVLƏRİ) ................................................... 542 § 3. CƏMİYYƏTİN SİYASİ SİSTEMİNDƏ DÖVLƏTİN YERİ . . . .557 MÖVZU: HÜQUQİ DÖVLƏT § 1.HÜQUQİ DÖVLƏT İDEYASININ YARANMASI VƏ İNKİŞAFI ........................................................................................... 575 § 2. MÜASİR HÜQUQİ DÖVLƏTİN ƏSAS ƏLAMƏTLƏRİ ................................ 600
M ə mm ədov İlqar Aydın oğlu DÖVLƏT VƏ HÜQUQ NƏZƏRİYYƏSİ (d ər s və sa iti) BaKi, «Çıraq», 2005 Nəşriyyatın direKtoru: Hacı Əliağa Cəfərli TexnİKİ redaKtoru; Pərvanə İmran qızı
Formatı 60x90l/l6. Həcmi 39 ç.v. Tirajı 500. Qiyməti müqavilə ilə. Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|