Qarabağda həlak olmuş şə
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
ilqar Məmmədov «dövlət qulluqçusu» həm geniş, həm də dar mənada başa düşülən element kimi çıxış edir və iki tərkib hissəyə ayrılır. Geniş mənada bu element bütün dövlət mexanizmində - həm dövlət orqanlarında, həm də dövlət müəssisələrində çalışan qulluqçuları əhatələyir. Dar mənada isə dövlət orqanlarında dövlət qulluğu vəzifəsini tutan şəxslərlə məhdudlaşır. § 2. DÖVLƏT MEXANİZMİNİN STRUKTURU Hüquq ədəbiyyatında dövlət mexanizminin strukturu həmin mexanizmin daxili quruluşu, onu təşkil edən tərkib hissələrin yerləşmə qaydası və onlar arasındakı əlaqələr kimi izah edilir. Bu cür yanaşmanı əsas götürərək deyə bilərik ki, dövlət mexanizmi mürəkkəb bir sistem olmaqla həm dövlət orqanları, həm də onlar arasındakı əlaqələri, münasibətləri əhatə edir. Dövlət orqanları arasındakı əlaqələr isə müxtəlifdir, çoxçeşidlidir. Bütün bu konkret əlaqələr müvafiq sahələrə uyğun olaraq dövlət hüququ, inzibati hüquq, maliyyə hüququ və s. sahəvi hüquq elmləri tərəfindən öyrənilir, onlardan irəli gələn spesifik cəhətlərin təhlili aparılır. Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi isə həmin hüquq elmlərindən fərqli olaraq, bütün dövlət orqanlarını, digər dövlət qurumlarını məqsədyönlü və nizamlı şəkildə fəaliyyət göstərən vahid mexanizmdə birləşdirən əsas struktur əlaqələri öyrənir. Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi ayrı-ayrı hüquq elmlərinin verdiyi bilikləri ümumiləşdirir, dövlət mexanizminin tərkib hissələrini, həmin tərkib hissələri arasındakı subordinasiyanın və koordinasiyanın necə qurulduğunu, həmçinin bu mexanizmin təşkil olunma və fəaliyyət prinsiplərinin təhlilini aparır. Beləliklə, vahid və bütöv bir sistemdə birləşən, onun tərkibində özünə yer alan müxtəlif xüsusi sistemlər müəyyənləşir, həmin xüsusi sistemlərin bir-birindən fərqlənən fəaliyyəti və eyni zamanda, onların bir-birini tamamlamasının mahiyyəti açıqlanır. Alimlər dövlət mexanizminin strukturunu tədqiq edərkən yalnız müasir dövlətlərlə məhdudlaşmırlar. Tarixilik kontekstindən 402 Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi və müqayisəli yanaşmadan çıxış etməklə ayrı-ayrı tarixi dövrlərin, sivilizasiyaların, cəmiyyətlərin özünəməxsus cəhətləri və həmin özünəməxsusluqların dövlət mexanizminin strukturuna təsiri məsələləri də nəzərə alınır. Bununla da, dövlət mexanizminin tərkib hissələrinin, elementlərinin əlaqələnməsinin bir neçə üsul və ya qaydası bir-birindən fərqləndirilir. Dövlət mexanizminin tərkib hissələrinin, elementlərinin əlaqələnməsinin əsas üsulları bunlardır: 1)
hakimiyyətin bir şəxsin əlində cəmləşməsi qaydasına uyğun dövlət mexanizminin strukturunun qurulması və onun tərkib hissələrinin əlaqələnməsi; 2)
dövlət mexanizminin strukturunun «xalq hakimiyyəti» prinsipi əsasında qurulması və onun tərkib hissələrinin əlaqələnməsi; 3)
bölünməsi əsasında dövlət mexanizminin strukturunun qurulması və onun tərkib hissələrinin əlaqələnməsi; 4)
prinsipini rədd edən ümumxalq hakimiyyəti konsepsiyası) əsasında dövlət mexanizminin strukturunun qurulması və onun tərkib hissələrinin əiaqələnməsi. Onu da əlavə etməliyik ki, bu cür bölgüyə qeyd-şərtsiz yanaşmaq da düzgün deyil. Belə ki, bəzi dövlətiərdə həmin üsui- iarın bir-birinə qarışması halları da olur. Lakin bu halda da, həmin üsullardan biri üstünlük təşkil edir və dövlət mexanizminin tərkib hissələri arasındakı əlaqələr də, əsasən ona uyğun qurulur. Göstərilən üsullardan birinicisi qədim tarixə malikdir. Dövlət mexanizminin strukturunun hakimiyyətin bir şəxsin əlində cəmləşməsi qaydasına uyğun qurulması və onun tərkib hissələrinin əlaqələndirilməsi, əsasən, qeyri-məhdud monarxiya idarəetmə formasına xas olan üsuldur. Qeyri-məhdud monarxiyalarda, despotik dövlətlərdə bütün hakimiyyət hökmdarın əlində cəmləşdiyindən dövlət mexanizminin tərkib hissələri arasındakı əlaqələr tam şəkildə bir mərkəzə tabeçilik qaydasında qurulur. Bütün 403 ilqar Məmmədov orqanlar hökmdarın iradəsini reallaşdırmaq üçün fəaliyyət göstərən strukturlara çevrilir. Beləliklə də, dövlət hakimiyyətini reallaşdıran aparat hökmdarın öz aparatı kimi təşkil olunur və fəaliyyət göstərir. Ayrı-ayrı orqanlar, əyalətlərin, vilayətlərin idarə olunmasını və mərkəzə tabeçiliyini təmin edən hakimiyyət qurumları, həmçinin güc tətbiqetməni həyata keçirən qurumlar hökmdarın xidmətində durmaqla onun istədiyi kimi bir-birilə əlaqələnir və bu halda da hökmdarın iradəsi əsas götürülür. Bu mexanizmin əsas elementlərindən biri olan məmurlar hökmdarın qulluqçusu qismində ona xidmət etməklə xalqdan asılı olmadan fəaliyyət göstərdiklərinə görə cəmiyyətə yad bir münasibət göstərirlər. Hökmdar zəif iradəli və ya əzazil olduqda isə onlar aşağı təbəqədən olan insanların qəniminə çevrilirlər. Ancaq elə başa düşülməməlidir ki, qeyri-məhdud monarxiyada qanunverici, icra və məhkəmə hakimiyyəti bir şəxsdə cəmləşirsə, demək qanunvericilik və ya məhkəmə fəaliyyəti ilə əlaqədar strukturlar fəaliyyət göstərmir. Bu halda da dövlət mexanizminin tərkib hissəsi olan məhkəmələr, bilavasitə icra orqanları və hökmdarın yanında qanunvericiliklə bağlı məşvərət orqanı fəaliyyət göstərir. Onlar dövlət hakimiyyətinin ayrı-ayrı qolları kimi fəaliyyət göstərmədən bir şəxsin hakimiyyətində birləşir və onun ictimai-maddi ünsürləri kimi çıxış edir. Odur ki, belə bir mexanizmin tərkib hissələri, sadəcə, mexanizm daxilindəki əmək bölgüsünə uyğun fəaliyyət göstərən elementlər rolunu oynayır. Dövlət mexanizminin strukturunun qurulması və onun tərkib hissələrinin əlaqələnməsinin ikinci üsulu antik dövlətlər tərəfindən tətbiq olunmuşdur. Respublika dövründə həmin dövlətlərdə dövlət mexanizminin əsas orqanları xalqın iradəsi ilə təşkil olunurdu. Xalqın özü, yəni dövlətin azad əhalisini təmsil edən xalq yığıncağı isə bu mexanizmin nüvəsini təşkil edirdi. Bir sıra digər orqanlar da, bu orqanın fəaliyyəti əsasında təşkil olunur və onunla əlaqəli şəkildə fəaliyyət göstərirdi. Antik respublikalarda dövlət mexanizminin fəaliyyətindəki əsas xüsusiyyət dövlət hakimiyyətinin təşkili və həyata keçirilməsində vətəndaşların iştirakının təmin edilməsi ilə bağlı olmuş 404
Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|