Qaraqalpaq indd
Yüklə 8,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 194 195 tərəfi qurulur və bununla da xalqı, insanı hamıdan yüksəkdə görmək kimi müsbət xüsusiyyətlər, ədalətlilik və xeyirxahlıq göz önündə canlanır. Qaraqalpaqların heyvanlar haqqında nağıllarında əksər hallarda tülkü və eşşəyin hiyləgərliyindən danışılır. Mə sələn, «Hiyləgər tülkü» nağılında Şirin, Tülkünün, Canavarın, Çaqqalın və Dəvənin dostluğun dan söhbət gedir…. Nağılda deyilir: Onlar yolda çox bərk acırlar. Tülkü Dəvəyə müraciət edərək deyir: «Sən indi təksən. Əgər səni kəsib gələn ilə hər birimiz sənə bir dənə dəvə gətirsək, onda dörd dənə olacaqdır». Dəvə razılaşır, onu kəsirlər və dörd yerə bölürlər. Xəsis çaqqal dəvənin budunun birini gizlin yerə çəkir və o qədər yeyir ki, axırda çatlayır. Canavar Tülküyə deyir: «Əgər mən onun böyrəklərindən birini yesəm, necə olar?». Canavar yeməyə başlayanda Şir bunu görür və dalınca atılır. Canavarla Şir gözdən itir və bu an Tülkü həmin o budu başqa bir yerə çəkib yaxşıca gizlədir. Şir Qurdu tuta bilmir, geri qayıdıb görür ki, ət yoxdur. Tülküdən soruşur: - Dəvə necə oldu? Dəvə orda qaldı, çaqqal isə yeyib çartladı. - Onda biz özümüzə yem axtarmalıyıq? Bu dəmdə Tülkü dəvənin bağırsaqlarını qoltuğu altında gizlədib yolda yeyə-yeyə gedirmiş. Birdən Şir onu görüb soruşur: - Sən nə yeyirsən? - Tülkü cavab verir – öz bağırsaqlarımı yeyirəm. - Şir deyir ki, onda mənim də bağırsaqlarımı çıxar, mən də yeyim. - Siz güclüsünüz, ağrıyıb məni öldürərsiniz. - Şir deyir – əgər sən məndən qorxursansa, onda əlimi, ayağımı bağla. Tülkü belə də edir. Onun əl-ayağını bərk-bərk iplə bağlayıb sonra Şirin qarnını yırtır. Şir ölür. Onun ətini də Tülkü gizli yerə aparıb saxlayır, orda yeməyə və kökəlməyə başlayır. Bir dəfə Tülkü gəzməyə çıxır. Fikirləşir ki, o daha qüvvətli və gözəldir. Elə bu anda görür ki, it yolla gedir və it onun dalınca düşür. Tülkü Allaha yalvarır: «Ey böyük Allah, səndən təvəqqe edirəm ki, məni bu itdən qoruyasan, məni xilas etsən, bir batman darı verərəm». Tülkü xilas olur. O Allaha inandığından qorxur ki, Allah məndən bunu, yəqin ki, tələb edəcək. Tülkü fikirləşir: - Əgər Allah doğrudan da varsa və o məndən borcu soruşsa deyəcəyəm: Mən bu darını haradan götürüm? Yoxumdur, mən nə onu becərir, nə də yemirəm. Bununla belə vəd olunanı gözləmək gərəkdir, - deyir. Yaxud digər «Eşşək və öküzlər» nağılına diqqət yetirək. Nağılda eşşəyin həm gicliyi, həm də bicliyi haqqında danışılır. Kəndlinin iki öküzü və bir eşşəyi varmış. Öküzlərlə o, yer şumla yır digər ağır işlər də görürmüş. Eşşəksə daim evin kənarında gəzirmiş. Eşşəyin öküzlərə yazığı gəlir. Bir dəfə onlara deyir: - Əgər yeminizdən imtina edib yeməsiniz, onda xəstələ nərsiz. Xəstə öküzlərlərəsə yiyəniz yer şumlatdırmayacaqdır. Öküzlər eşşəyə qulaq asır, nə yem yeyir, nə də bir iş görür, beləliklə, zəifləyib əldən düşürlər. Kəndli belə olduqda öküzlərin yerinə işsiz-gücsüz eşşəyi xışa qoşur və yeri şumlamağa başlayır. Bir dəfə həddən artıq bərk yer şumlayanda yorulur. Axşam qayıdanda eşşək öz gicliyi haqqında düşünür və gəlib öküzlərə deyir: Siz tez dirilin. «Əgər ayağa qalxmasanız, sahibiniz sizi kəsib ətliyə verəcək”. Öküzlər bundan qorxur və tezliklə yem yeyib dirçəlməyə başlayırlar. Bununla da kəndli onları xışa qoşduqdan sonra eşşəyi işləməkdən azad edir…». Beləliklə, bu nağıllarda biz tülkü və eşşəyin şir və öküzü ələ saldıqlarının şahidi oluruq. Dəvənin, canavarın, öküzün nağıllardakı belə xüsusiyyətlərinin fenomenal başdanxarab- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 196 197 lığı hər şeydən öncə onların özlərini gözdən salır. Belə təsvirlərdə nəinki dəvənin, canavarın, öküzün hərəkət və davranışı, həm də insan tipinin real xüsusiyyətləri və bu tiplərə münasibət öz əksini tapır. Qaraqalpaq nağıllarında dovşan və siçan adətən zəiflər rolunu oynayır. Onlar həm də tez küsəyəndirlər. Bu tipli nağıllar üçün sosial mahiyyət daha mühümdür. Ev heyvanları və quşlarından müsbət qəhrəman kimi iti, pişiyi və xoruzu göstərmək olar. Pişik dostluğa olduqca sadiqdir, xoruz isə bütün incidilənlərə kömək olmağa hazırdır. Bununla belə bu nağıl personajlarının müsbət cəhəti də son dərəcə şərtidir. Bu tiplu nağıllara “Bildirçin və tülkü”, “Xe yirxah qoca və oğru sağsağan” və s. nümunə göstərə bilə rik. Heyvanlar haqqında olan qaraqalpaq nağılları özündə heyvan və insan xarakterini uğurlu şəkildə birləşdirməklə obrazlar yaradır. Və, təbiidir ki, onlarda həm də insan psixologiyası üçün xarakterik olan xeyli şeylər ortaya qoyulur. Heyvanların nağıllarda obrazının özünəməxsusluğu ondadır ki, burada əksini tapmış insan xüsusiyyətləri heyvan xüsusiyyətlərini sıxışdırıb aradan çıxarmır. Bi tipli nağıllarda kinayə, eyham nə qədər inkişaf etmiş olsa da, orada həm də kinayə görmək mümkün olmur. Heyvanlar haqqında olan qaraqalpaq nağıllarının əksəriyyəti uşaqlara ünvanlanmışdır. Onlar əksər hallarda idraki və didaktik xarakter daşıyır. Onlar üçün yumor xarakterik olmaqla yanaşı, həm də sadəlik və müxtəsərlik xasdır. Heyvanlar haqqında nağılların strukturu kifayət qədər sadədir. Burada süjet quruluşu kompozisiyanın əsası kimi xidmət edir. Hadisələrin gedişindən asılı olaraq hadisələrin özü və bütün təhkiyə materialı bölüşdürülür. Heyvanlar haqqında nağıllar üçün dialogizm digər nağıllarda olduğundan daha çox inkişaf etmişdir: dialogizm hərəkəti inkişaf etdirir, situasiyanı açır, personajların vəziyyətini göstərir. Qaraqalpaqların heyvanlar haqqında nağılları üçün sadə süjet kompozisiyası xarakterikdir. Bu tipli nağıllarda həm də təhkiyənin bağlıca epizodunun təkrarlanması ilə qarşılaşmaq mümkündür. Bu, nağılda yer almış başlıca fikri daha aydın edir: situasiyaların uyğunluğu və nəticələrdəki ziddiyyətlər daha çox nəzərə çarpır. Bəzi qaraqalpaq heyvanlar haqqında nağıllarda biz hadisə və hərəkətlərin daha da gərginləməsi və mürəkkəbləşməsi ilə müşayiət olunduğunu görürük. Onun bə dii mahiyyət və mənası hər bir konkret hallarda ayrıca qeyd olunur. Bununla belə burada başqa bir dəyişməz məqam da var: təkrarlar nağılın uşaq tərəfindən asan mə nimsənil- məsinə, başa düşülməsinə və yadda qalmasına kömək edir. Əksər qaraqalpaq heyvanlar haqqında nağıllarda rit- mik təhkiyəyə qaçıl mır, əksinə zəngin obrazlılığa meyl hiss olunur, adi gizli xalq danışıq dilindən istifadə olunur ki, bu da hər bir nağılın deyim qatını təşkil edir. Heyvanlar haqqında nağıl personajlarının dili müxtəlif təbəqələrin və müxtəlif fərdi simaların məişət nitqini yaradır. Bu nağıllarda nitq replikaları kifayət qədər həyatidir. Qaraqalpaqların heyvanlar haqqında nağıllarına müsbət və mənfilərin bir-birindən ciddi şəkildə fərqləndiril məsi xasdır. Heç vaxt hər hansı bir personajın hansı – mənfiyə, ya xud müsbətə ail olması şübhəsi ortaya çıxmır. Bu heç də materialın primitiv şəkildə yox, uşaq tərəfindən qəhrə- manların davranış və hərəkətlərinin əks edilməsi ilə ortada durur. Qaraqalpaq heyvanlar haqqında nağıllar üçün aydın obrazlılıq xarakterikdir. Qaraqalpaq heyvanlar haqqında nağıllarda heyvanların başlıca davranış qaydaları dürüst əksini tapır. Nağıllarda heyvanların bioloji davranışı, onların “xarakteri”nin, “xasiyyəti”nin mühüm xüsusiyyətləri səlis epitet və ayama ilə müəyyənləşir. Qaraqalpaq heyvanlar haqqında nağıllarda təhkiyə, adətən, yumorla canlandırılır Yüklə 8,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|