Qaraqalpaq indd
Yüklə 8,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
- 3.Sosial-məişət nağılları
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 198 199 və bu onlarda fantastikanın özünəməxsusluğu ilə bağlıdır. Yumor “qəhrəmanın” hər hansı zahiri detal və davranışının xarak terik xüsusiyyətini, obrazın həqiqiliyindəki cəhəti göstər məklə əks olunur. Qaraqalpaq heyvanlar haqqında nağılların ən sevimli nitq formalarından biri dialoqdur. Dialoqlar bu tipli nağıllara canlılıq gətirməklə nağılçını sanki oyuna, teatrallaşmış hərəkətə sövq edir. Nağılın ustalıqla ifa olunmasında biz müxtəlif heyvanların səsindən, jestlərdən, mimikalardan, bədən hərəkətlərindən istifadə edildiyinin şahidi oluruq. Lakin eyni zamanda bu da yaddan çıxarılmamalıdır ki, qarqalpaq heyvanlar haqqında nağıllar dramatik yox, məhz təhkiyə janrıdır. Obrazların əyaniliyi, kompozisiyanın aydınlığı və sadəliyi, süjetin diqqəti kifayət qədər məşğul etməsi, zəngin xalq dilindən istifadə, bic və hiyləgər bəzəkli yumor və s. – bunların hamısı xalq yaradıcılığının bu janrını yüksək şifahi sənət nümunəsi kimi nəzərdən keçirməyə, onu hər bir qaraqalpağın uşaqlıq həyatının sevimlisinə çevirmişdir. 3.Sosial-məişət nağılları Qaraqalpaqların nağıl repertuarında sosial-məişət na ğıl- ları da mühüm yer tutur. Bu tipli nağıllar əsasən yu moristik və sarkastik xarakterli motivlərlə zəngindir. Qara qalpaq sosial-məişət nağıllarının mərkəzində adətən sosial –məişət problemləri, insanlar arasındakı münasibətlər dayanır. Bu nağıllar əsas etibari ilə xalq həyatının həm sosial, həm də məişət aspektlərini işıqlandırır. Sehrli və heyvanlar haqqında nağıllardan fərqli olaraq sosial-məişət nağılları xalqın gündəlik həyatının real və ağır vəziyyəti ilə bağlı olmuşdur. Bi tipli nağıllarda insanların fikir və hissləri, gözləntiləri, marağı, əməyə və zəhmətə can atması və s. kimi məqamlar əksini tapmışdır. Sosial-məişət nağılları digər nağıllara nisbətən daha müxtəsər, yığcam olması ilə seçilir. Süjetin mərkəzində adətən bir epizod dayanır. Burada hadisələr olduqca sürətlə inkişaf edir. Bu, onları sehrli nağıllara xas olan xüsusiyyətlərlə zən gin ləşdirsə də, burada epizodların, hadisələrin təkrar- lanmasını görmürük. Bu nağıllarda gülməli, yumorlu, qeyri- adi sərgüzəştlər, həm də bəzən həqiqətə uyğun olan həyat situasuyaları haqqında danışılır. Əgər bir qrup nağıllar üçün sosial ədalətsizliyi göstərmək mühümdürsə, digərlərində insanlar içində olan sosial eybəcərliklər əksini tapır. Qaraqalpaq sosial-məişət nağıllarının qəhrəmanları qis- mində adi insanlar çıxış edirlər. Onların qəhrəmanları sər- güzəştli-novellist nağıllar üçün səciyyəvi xüsusiyyətlərə malik dir. Qaraqalpaq sosial-məişət nağıllarında, sehrli nağıl- lar dakı qəhrəman kimi ailənin kiçik, üçüncü oğlu çıxış edir. Qaraqalpaq sosial-məişət nağıllarının mövzusu olduq- ca zəngindir: bu, xeyrli məsləhətlər, ailə həyatı və məişəti, ağıllı insanlar, tale və xoşbəxtlik, xanların, istis mar çı la- rın, oğruların, yalançıların, biclərin və s. hərəkət və dav ra- nışlarını əks etdirən mövzuları əhatə edir. Qaraqalpaq sosial- məişət nağıllarında ağıllı ilə ağılsız, xeyirlə şər, bədbəxtlik və xoşbəxtlik, vicdanlı ilə vicdansız, təvazökarlıqla yalançılıq, zənginlik və kasıblıq və s. kimi məqamlar antitezalar üzərində qurulmaqla insanların tərbiyə olunmasında əsaslı rol oynayır. Qaraqalpaq sosial-məişət nağılları kəskin ideya istiqamətinə malikdir. Bu nağılların süjeti özündə iki əsas mövzunu birləşdirir: sosial ədalətsizlik və sosial cəza. Sosial- məi şət nağıllarının ideyası onların strukturunu müəy- yənləşdirir, əsasını antitezalar təşkil edir: məsələn, kəndli tacirə, qaziyə, kasıb varlıya, ağıllı, sadə insan, müdrik kəndli xana, bəyə, şaha qarşı qoyulmaqla ortada dayanırlar. Bu baxımdan, məsələn, “İki dost” nağılı daha xarakterikdir. (iki Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 200 201 dost Yeşşan və Doşşan özlərini o qədər ağıllı aparırlar ki, şah nə baş verdiyini başa düşməyib Doşşanı mükafatlandırır, ona vəzirlərindən birinin qızını alır). Qaraqalpaq nağılları üçün öyüd – tərbiyəvi xarakterli mövzular daha çox səciyyəvidir. Qaraqalpaq tərbiyəvi nəsihət xarakterli nağıllara aşağıdakıları aid etmək olar: “İtaətkar oğul”, “Məsləhət”, “Ağıllı məhv olmaz, qızıl çürüməz”, “Özgənin malına göz dikən özününkündən də olar” və s. Məsələn, “İtaətkar oğul” nağılında şah oğlunu yanına çağırıb ona bəzi aşağıdakı nəsihətləri verir: “Özgə vilayətə gedərkən yolda gecə düşərsə və sənin mənzil başına çatmağına çox qalıbsa, bu zaman yarğanda yox, hündür yerdə yat”, “Əgər kiminsə duz-çörəyini yemisənsə, ona heç zaman pislik etmə”, “Səhər yeməyindən heç zaman imtina etmə” və i.a. və s. Sonralar şahın nəsihəti həqiqətən də oğluna kömək edir. Onun məmləkətində hər şey yaxşıdır. Gənc şah ölkəni ədalətlə idarə edir. Bütün insanlar burada şad-xürrəm yaşayırlar. Qaraqalpaq sosial-məişət nağıllarından hər birinin öz ideya-bədii xüsusiyyətləri vardır. Bu baxımdan “Sonbeşik Həsən”. “Ədalətli adamın atı da doyur, kürkü də cırılmaz”, “Üç qardaş”, “Qorxaqlığa qalib gələn adam”, “Yeşamaq və Doşamaq”, “Karlar”, “Ziba və Zeynəb” və s. aid etmək olar. 7 Qaraqalpaq sosial-məişət nağıllarında ən koloritli və milli-spesifik obrazlardan biri “Kosa”dır. (bu Azərbaycan, türk, qazax nağıllarında olan “Kosa” və “Keçəl” obrazlarına nüvafiqdir). Qaraqalpaq folklorunda (həm də Azərbaycan folklorunda Novruz bayramı ilə bağlı “Kosa”, qazaxların çoxsaylı nağıllarında “Aldar Kosa” və Jurındaz ilə bağlı əfsanə və dastanlarda bu obrazlar geniş yer almaqdadır. Belə nağıl, rəvayət, əfsanə, lətifə, ümumiyyətlə, türk xalqlarında – azərbaycanlılarda, qazaxlarda, türkmənlərdə, özbəklərdə və başqalarında yetərincədir. Aldar Kosa ilə bağlı nağıl və əfsanələrin başlıca mövzusuna gəldikdə isə bu obraz qarqalpaqlarda şən, hazırcavab, yalançı, xəsis bəyləri tənqid edən, xalqı soyub-talayan tacirlər, dələduzlar, sərsəm xanlar və bəylər, mollalar və qaziləri ifşa edən obraz kimi xalq arasında geniş şöhrətə malikdir. “Qaraqalpaq xalq nağılları”(2006) kitabında Aldar Kosa ilə bağlı iki “Aldar Kosa” və “Aldar Kosanın hiyləgərliyi” nağılları təqdim olunmuşdur. “Aldar Kosa” da, məsələn, nağıl olunur ki, Orta Asiyada üç Kosa varmış Xarəzmdə Aldar Kosa, Buxarada isə Muxtar Kosa və Duxtar Kosa. Onlar Xarəzmdən Buxaraya gələrək hamını inandırmağa çalışırmışlar ki, Aldar Kosanı hiyləgərlikdə heç kim aldada bilməsə də, onlar aldada biləcəklər. Beləliklə, Muxtar Kosa və Duxtar Kosa Xarəzmə Aldar Kosanın yanına gəlib öz bacarıqlarını sınaqdan keçirmək istəyirlər. Aldar Kosa isə əvəzində onlara qonaq olduqlarını və qonağı aldatmağın isə heç kimə şərəf gətirməzliyini söyləmişdir. Lakin bununla belə onu da qeyd etmişdir ki, Muxtar Kosa və Duxtar Kosanın bicliyi haqqında eşitmiş və onların belə bacarığını yoxlamaq da pis olmazdı. Beləliklə, onlar bir-biri ilə yarışmaq üçün meşəyə gedirlər. Evdən çıxarkən özləri ilə plov bişirmək üçün nə lazımdır götürüb orada ocaq qalayırlar. Aldar Kosa düyünün az olduğundan şikayətlənir. Plovu bişirsələr də, yeməyə elə bir şey olmadığını duyurlar. Belə olduqda Aldar Kosa yeməyin yalnız bir nəfərə bəs edə biləcəyini deyir. Buna görə də onlardan kim yaxşı yuxu görsə, plovun ona qismət olmasını təklif edir. Onlar yuxuya gedərkən Aldar Kosa plovun son düyüsünə qədər hamısını yeyib yuxuya gedir. Bundan pəjmürdə olmuş Muxtar ikinci dəfə aldanmaması üçün yenidən Buxaraya qayıdır, Duxtar isə xoşbəxtliyini bir də yoxlamaq istəyir. Duxtar Kosa Aldar Kosanın evinə gəlib onunla nahar edər kən Aldar Kosa Duxtar Kosaya deyir: “Yenicə haki miy- Yüklə 8,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|