Qarshi davlat universiteti sotsiologiya kafedrasi

Demokratiyaga o‘tish

Ikkinchi savol: O‘zbekiston mustaqil bo‘lganiga o‘n yil to‘ldi. «Yangi tizimga o‘tish… murakkab jarayon ekan» ligini bugun davlat rahbarlaridan tortib oddiy fuqarogacha yaxshi tushunadi. Ushbu jarayon jiddiy ilmiy tadqiqotlarni talab etishi ham Aniq bo‘lib qoldi. O‘tgan yillar davomida sobiq kommunistik davlatlarda kechayotgan jarayonlarni yetakchi g‘arb olimlari Lotin Amerikasi, Janubiy Osiyo, Janubiy Yevroppada avvalroq bo‘lib o‘tgan demokratlashuv jarayonlariga qiyoslash asosida tushuntirishga urindilar. O‘sha tajriba negizida politologiya fanida vujudga kelgan «tarnzitologiya» Fan yo‘nalishi ishlab chiqqan modellar, jumladan, O‘zbekistondagi jarayonlarni tushuntirishga ojizlik qildi. Keyingi yillarda aynan mustaqil hamdo‘stlik mamlakatlari voqeligiga qiyosan «tizimli transformatsiya» termini ishlatila boshlandi. Nazariy planda «tranzit» («o‘tish») va «trasformatsiya» («o‘zgarish») tushunchalariga Aniqlik kiritib o‘tamiz.

«Tranzit» tushunchasi avtoritar siyosiy tizimlardan demokratiyaga o‘tishni anglatadi. U xilma – xil shakllarda namoyon bo‘lishi va turlicha vaqt oralig‘ini qamrab olishi mumkin. Minimal muddat – bir avlod. Amma Angliyada bu jarayon 1640 yildan 1918 yilgacha, Shvetsiyada 1890-1920 yillar oralig‘ida, Turkiyada 1945 yildan hozirgi kungacha, Lotin Amerikasi mamlakatlarida ham yuz yildan oshiq muddat davom etyapti. Demokratik tranzit avtoritar siyosiy tizim doirasida demokratiyaga o‘tishni anglatadi. Gap shundaki, avtoritar siyosiy tartibotlar demokratiyaga o‘tishning bir qator muhim omilariga, institutlariga egalar.

Jumladan, avtoritarizmda iqtisod bozor munosabatlariga asoslangan, mulkchilikning turli shakllari mavjud bo‘ladi, ular siyosat tomonidan emas, o‘z qonuniyatlari bilan boshqarilali, Ularni faqat demokratik tamoyillar asosida qayta qurish talab etiladi, xolos. Ijtimoiy munosabatlar sohasida . ham jamiyatdagi qatlamlar, guruhlar tizimi shakllanib bo‘lgan va har birining manfaati saralanib bo‘lgani holda (shu manfaatlar bosimi ostida) ular o‘rtasidagi munosabatlar, ta’sir tamoyillarini demokratik izga solish zarur bo‘ladi.

Demokratik tranzitning ideal modeli to‘rt bosqichdan iborat bo‘lishi mumkin, deb hisoblanadi:

1 bosqich — siyosiy hayotni erkinlashtirish — fuqarolar xuquq va erkinliklarining institutsionallashuvi, boshqaruv nazorati ostida rejimning "bir oz ochilishi". Yuqorida, AqIII misolida ko‘rsatilganidek, hukumat ihtiloflar borasida jamiyatdagi barcha kuchlar bilan muloqotga kirishib, ihtilofni bartaraf etishdan manfaatdorligini namoyish etadi. Bu bosqichda amaldagi va yashirin ihtiloflar aniqlanadi.

II bosqichda eski institutlarning qayta qurilishi yoki barham topib, yangilariga o‘z o‘rnini berishi kuzatiladi. Uni "nazorat ostidagi yemrilish", deb atash mumkin. Ikkinchi, bosqichda avval aniqlangan ihtiloflarni hal qilish uchun yangi "o‘yin qoidalari" qabul qilinadi, bag‘rikenglik madaniyati shakllanadi.

SH bosqich — yangi demokratiyaning mustaxkamlanishi bosqichi bo‘lib, uning borishini saylovlar jarayoni orqali kuzatish mumkin. Jamiyatda demokratiyaning qay darajada qaror topganligining mezoni — saylovlarda ishtirok etayotgan tomonlarning hech biri ularni to‘liq nazorat eta olmaydi va o‘z foydasiga yakunlanishiga kafolot bera olmaydi.

Olimlarning fikricha, yangi demokratiyalarning mustaxkamlanishi bosqichida vujudga kelgan muammolarni albatta hal qilish kerak, negaki ular ning to‘planishi «to‘lqining qaytishi» (reverse wave) ga olib kelishi mumkin. U quyidagi sabablar tufayli vujudga keladi: 1) markaziy siyosiy kuchlar va jamoatchilikda demokratik qadriyatlarning zaifligi, 2) siyosiy ihtilofni kuchaytiruvchi iqtisodiy inqiroz yoki sinish; 3) keskin siyosiy va ijtimoiy qutblashuv; 4) siyosiy hokimiyatdan konservatorlar poppulistik va so‘l harakatlarni chetlashtirishga harakat qilish; 5) qonunchilik va tartibning doimiy ravihda buzilishi; 6) intervetsiya; 7) bularni hammasini birlashtiruvchi «qor guvalasi effekti». «To‘lqinning qaytishi» natijasida demokratlashtirish bosqichini o‘tmagan rejim a) avtoritar — millatchilik; b) diniy fundamentalizm; v) oligarxik, avtoritarizm; g) poppulistik diktatura, d) jamoa demokratiyasiga o‘tishi mumkin.

IV bosqich fuqarolarning yangi tizim meyorlari va qoidalarini o‘zlashtirish unga kirib borishi bilan borliq.

Uning aynan yakunlovchi bosqich sifatida kelishi -

demokratik fuqarolik madaniyatining shakllanishi uchun ma’lum vaqt, shu vaqt davomida orttirilgan tajriba va sharoitlarning yetilishi zarurligidan kelib chiqadi.

Yuqorida demokratiyaga o‘tish borasida keltirilgan mulohazalarning barchasidan kelib chiqadigan xulosa shuki, demokratik tranzit (o‘tish) avtoritar siyosiy tizimdan deimokratiyaga o‘tish jarayonlarini, tushuntirish uchun qo‘llanadi.

Tizimli transformatsiya ("o‘zgarish") tushunchasi- kommunistik tizimni Demokratiya va bozor iqtisodiyotini qaror toptirish maqsadida o‘zgartirish, jarayonini belgilash uchun qo‘llanadi. Tizimli transformatsiyaning demokratik tranzitdan muhim faqi shundaki, unda tizimda mavjud ijtimoiy institutlar, tuzilmalar tubdan o‘zgaradi, qayta quriladi.

Totalitarizmdan demokratiyaga o‘tayotgan mamlakatlar siyosiy tizimlarida o‘zgarishlar jamiyatning faqat siyosiy sohasida emas, qolgan barcha sohalarida ham kechadi: ong, turmush tarzi, iqtisod v,h.. Shuning uchun bu yo‘lni tanlagan

mamlakatlar bir vaqtning o‘zida ikki murakkab vazifani bajarishlari lozim bo‘ladi: birinchidan, totalitarizmning institutsional, sotsial, ruhiy asoratlaridan qutulish (tranzit — bu vazifani bajarmaydi); ikkinchidan, jamiyatga mulkchilik munosabatlarini kiritib, ularni aks ettiruvchi yangicha ijtimoiy tabaqalashuvni, avvavlo, "o‘rta sinf" ni shakllantirishi kerak.

quyida tizimli transformatsiya bajaradigan vazifalarni kengrok ko‘ib chiqshga xarakat qlamiz:

Bozor iqtisodiyotiga o‘tish. Sobiq SSSR hududida qaror topgan mulkchilikning yagona shakli — ijtimoiy mulkchilik xususiy mulkchilik va bozor iqtisodiga yo‘l qo‘ymas edi. Bu yerda bozor va uning qonuniyatlari - byurokratik ishlab chiqarish va taqsimot bilan almashgan edi. Sovet turidagi totalitarizm iqtisodni jamiyatning mustaqil kichik tizimi sifatida qaramaydi, balki uni yemiradi. Tarixiy vaziyat taqozosi bilan bo‘lingan mamlakatlar misolida buni yanada yaqqolroq tushunish mumkin: Janubiy va Shimoliy Koreya, qit’adagi Xitoy va Tayvan, Gonkong, Sharqiy va G‘arbiy Germaniya, Berling bo‘g‘ozining sharqi va g‘arbidagi eskimoslar. Sharqiy Yevropa mamlakatlarida (Polsha, Chexiya, Sloveniya, Vengriya kabi) totalitarizm davrida ham saqlanib qolgan xususiy sektor xozirda bu mamlakatlarda demokratik qurilish muvaffaqiyatlarini ko‘p darajada belgilab berdi.

Shunday qilib, sovet totalitar tizimidan demokratiyaga o‘tish mamlakatda bozor iqtisodini kiritish vazifasini qo‘yadi. Bu esa o‘z navbatida quyidagi uch muhim masalani hal qilish bilan bog‘liq.

Birinchi masala-iqtisodni erkinlashtirish:

• iqtisodiy faollik erkinligi;

• baholarni nazorat qilishdan voz kechish;

• chegaralarni tovar importiga ochib berishni nazarda

tutadi.

Natijada, bu zaruriy chora - tadbirlarning salbiy oqibatlari: inflyatsiya, hukumat xarajatlarining (shu jumladan, sog‘liqni saqlash, maorif, ijtimoiy himoyaga) keskin kamayishi, turmush darajasining pasayib ketishi, iqtisodiy inqiroz yuz beradi.

Ikkinchn masala-xususiylashtirish bilan bog‘liq bo‘lib u jamiyatda qutblashuv keskinlashgan vaziyatda kechadi (ya’ni boylar va kambag‘allar orasidagi farq, juda sezilarli bo‘lib qoladi)

Xususiylashtirishning salbiy oqibatlariga ishsizlik (yashirin ishsizlik) ortishi, texnologik qoloqlik, raqobatga chidamsizlik kabilar kiradi.

Uchinchi masala-iqtisodni barqarorlashtirish

bevosita siyosatga dahldor bo‘lib, u siyosiy yetakchilarning avvalgi ikki muhim masalani hal qilish davomida yuzaga kelgan salbiy oqibatlarni oldindan, ko‘ra bilishi, ularni yumshatish chora — tadbirlarini ishlab chiqishi, umuman, vaziyatni nazorat qila olish qobiliyati bilan bog‘liq.

Demokratiyaning institutsnonallashuvi. Shuni yaxshi anglab yetish zarurki, totalitarizmda siyosiy instituglar mohiyati o‘zgarib ketadi. Masalan, hukumat parlament qabul qilgan qonunlarning ijrochisi, qarorlar qabul qilish va amalga oshirishning siyosiy mexanizmi vazifasini bajarishi kerak. Sovetlar davridagi hukumat — na — u, na - bu vazifani bajarmagan, u Kommunistik partiyaning ijro organiga aylanib qolgani ma’lum.

Postkommunistik tizimli transformatsiyada demokratik institutsionallashuvning maqsadi — siyosiy institutlarga ularning asl vazifalarini qaytarishdan iborat. (Deylik, tranzitda bu — siyosiy institutlar mustaqilligini oshirish bilan bog‘liq). Ushbu yo‘nalishda gap faqat tegishli qonunlar, qoidalar, yondoshuvlar, tarkibiy o‘zgarishlar xaqida ketadi. Yana fuqarolarning duneqarashlari, odatlari, xulq, — atvorlari ham tubdan o‘zgarishi kerak bo‘ladi. Masalan, avval davlat yalpi nazorat organi bo‘lgan va barcha sohalarda boshqaruvni o‘zi, amalga, oshirgan davrdan qolgan "yuqoridan ko‘rsatma kutish" kayfiyati xali xanuz mavjudligi, nafaqat me’yorlar va qonunlar, balki odamlarning odatlari ham o‘zgarishi muhimligini ko‘rsatib turadi.

Partiya tizimlari. Odatda, kommunistik totalitarizm mamlakatlarida bir partiyaviy tizim amal qilgan, yoki ko‘ppartiyaviy, tizim sharoitida xukmron kommunistik partiya ustunligi va qolgan partiyalarning ularga hayrihohligi ta’minlangan. Ijtimoiy mulk xukmron bo‘lgan va ijtimoiy «bir xillik» sharoitida partiya butun xalq nomidan so‘zlash huquqiga ega edi.

Tizimli transformatsiya davomida jamiyatda partiyalarning roli ham o‘zgaradi deyarli barcha postkommunistik mamalakatlarda ko‘p partiyaviy tizimlar shakllangan. Lekin ulardagi partiyalarning roli bir xil darpajada deb bo‘lmaydi. Masalan, Sharqiy Yevropa mamlakatlarida tabaqalashuv jarayoni tez kechganligi sababli, partiyalar ham o‘z elektoratiga, shunga muvofiq, siyosiy dastur va shiorlariga egalar. Natijada, bu jamiyatlardagi partiyaviy raqobat – turli qarashlar, manfaatlarning raqobatini aks ettiradi. Bu – partiyalar o‘z asl vazifasini bajara boshlaganini anglatadi. Demak, partiyalar faoliyatining iziga tushishi uchun zarur omillaridan biri – jamiyatda uyushgan, xilma – xil manfaatdarning mavjudligidir.

Fuqarolik jamiyati. Totalitar tizimlarda fuqarolik jamiyati bo‘lmaydi, chunki bu yerda fuqarolik jamiyatining eng muhim sharti – iqtisodiy subektlari yo‘q. Totalitar jamiyat – iqtisodiy bir turdagi jamiyat. Unda turli qatlamlar, hamda shu qatlamlarning bir – biridan farqli, uyushgan manfaatlari mavjud emas. Tizim transformatsiyasi davrida jamiyat ijtimoiy tarkibida, mulkchilikning turli shakllari asosida, tabaqalashuvini keltirib chiqarishi, bu qatlamlarini uyushgan manfaatlarini aniqlash, bu manfaatlarini hokimiyatda ifodalovchi ittifoqlar, xarakatlar, nodavlat tashkilotlari, partiyalar faoliyatini izga solish vazifasi bajariladi.

Yuqoridagi o‘zgarishlar natijasida ma’naviyat sohasida ham tub o‘zgarishlar ro‘y berib, ijtimoiy faol, iqtisodiy mustaqil, xuquqiy va siyosiy jihatdan sovodxon erkin shaxs tarbiyalanadi.

O‘zbekistonda tizimli transformatsiya xususiyatlari

O‘zbekistonda ro‘y berayotgan jarayonlar to‘g‘risida obektiv hukm yuritish uchun uni Dune hamjamiyatidagi taraqqiyot kontekstida, sivilizatsion yondashuv asosida taxlil qilish to‘g‘ri bo‘ladi, deb hisoblaymiz. Demak bu jarayonlar kechayotgan ijtimoiy — siyosiy muhitning o‘ziga xosligi masalalari doimo diqqat markazida turmog‘i kerak.

Shu ma’noda, O‘zbekiston mustaqillik yillarida, rivojlanishning zamonaviylashuv, funksiyasini tez sur’atlar bilan amalga oshiryapti, degan xulosaga kelishimiz mumkin. Jahonga rivojlanishning "o‘zbek modeli" deb tanilgan taraqqiyot strategiyasi ishlab chiqildi. Belorus, kirgiz, yoki rus modellaridan farqlicha rivojlanishning "o‘zbek modeli" zamonaviylashuvni xalqimizning boy tarixiy tajribasi, qadriyatlari, turmush tarzi va tamoyillari negizida amalga oshirishni maqsad qilib qo‘yganligi bilan ajralib turads. O‘zbekistondagi zamonaviylashuv jarayoniga jiddiy, ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan barcha omillar chuqur taxlil qilinib, xisobga olinadi. O‘zbekistonning demokratiyaga o‘tishida iqtisod sohasida amalga oshirilgan chora — tadbirlar ham mavjud shart — sharoitlarning chuqur tahliliga tayanadi. Gap shundaki, Polsha, Rossiya singari davlatlarda qo‘llanilgan "shok terapiyasi" usuli O‘zbekistonda qo‘llanmadi. Bu - aholining demografik tarkibi, mavjud iqtisodiy va ish kuchi resurslarini xisobga olib qilindi. Ma’lumki, zamonaviy bozor iqtisodini, yaratish, jarayoni bir necha o‘n yil davom etadi. "Shok terapiyasini" qo‘llagan, mamlakatlar bu bosqichda birinchi darajali va, xalq uchun eng noma’qul, ammo zarur tadbirlarni tezlik bilan amalga oshirib oladilar, Shu bilan birga bu o‘zgarishlarning butun yuki jamiyat zimmasiga, tushadi. Iqtisodiy tizimni bir "sakrash" davomida qayta ko‘rib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham mamlakatimizda, zamonaviy bozor . iqtisodiga bosqichma – bosqich, kuchli ijtimoiy himoya siyosatini qo‘llash orqali o‘tish yo‘li tanlandi. Natijada yo‘qotishlar soni yutuqlar sonidan ortib ketmadi va iqtisodiy, ijtimoiy, hamda siyosiy barqarorlik saqlanib qolindi.

Bugungi kunga kelib, mamlakatimizda yangi, demokratik siyosiy va ijtimoiy institutlarning shaklanishi, vazifasi hal qilindi. Jarayon sifatida, u davom etaverishi mumkin, lekin fuqarolar va siyosiy, elita doirasida jamiyatda u yoki bu siyosiy institutlarning roli, funksiyalari va vakolat doirasi xaqida tushuncha va tasavvurlar shakllanib bo‘ldi.

G‘arbdagi demokratshunoslar u yoki bu mamlakatlarda kechayotgan jarayonlarni baholashda ikkiga bo‘linadilar, birinchi gypuh — maksimalistlar biror jamiyatni demokratik, deb tan olinishi uchun uning barcha sohalarida demokratik negizida birlashish (konsolidatsiya) jarayonlari yakunlangan bo‘lishi kerak, deb hisoblaydilar. Ularga ko‘ra dunyoda xaqiqiy demokratiyalar soni uncha ko‘p emas.

Minimalistik nuqtai nazarga ko‘ra (uni yana formal yondashuv ham deyiladi) siyosiy elita va siyosiy faol fuqarolar demokratik me’yorlar, tadbirlar va institutlarni hurmat qilishlari, qo‘llab quvvatlashlari, hamda nodemokratik tadbirlar, institutlar va me’yorlarni rag‘batlantirmasliklari va qo‘llamasliklari talab etiladi.

Bu yondoshuvlardan kelib chiqib, O‘zbekistonda institutsional demokratiya bosqichi qaror topganligini e’tirof eta olamiz. Institutlar, me’yorlar tamoyillar, tadbirlar, demokratik «o‘yin qoidalari» muntazam va raqobat asosida o‘tuvchi saylovlar, ko‘p partiyaviylik, fuqarolik jamiyati va uning tarkibida iqtisodiy mustaqil subyektlarning shakllanishi — bunin g asosiy belgilaridir.

Bundan so‘ng mamlakatimizda demokratiya qurish jarayoni erishilgan yutuqlarni mustaxkamlab borib, fuqarolik jamiyati doirasidagi rivojlanish va iqtisodiy hamda ijtimoiy demokratiyani qaror toptirish bilan bog‘liq.

O‘zbekistonda yangi ijtimoiy qatlamlar, guruhlar shakllanishi va rivojlanishi jarayoni faol ke chmoqda: professional siyosatchilar, tadbirkorlar, fermerlar, bank hodimlari, menedjerlar kabi. Shu bilan birga mana shu qatlamlar manfaatlarini hokimiyatda taqdim etishga qaratilgan vakolat tizimi — partiyalar, nodavlat tashkilotlari, jamg‘armalar, harakatlar, mustaqil xalq nomzodlari, mahalla — shakllanib, qaror topib bormoqda.

Shuni ta’kidlash lozimki, totalitarizmdan demokratiyaga o‘tish — juda murakkab va davomli jarayon. Bu jarayonning keyingi bosqichlarida mamlakatimizda bugungi kunda muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatayottan institutlar yanada rivojlanib, qolganlari ham izga tushib ketishi, demokratiyaning mustahkamlanishi, demokratik me’yorlar va tadbirlarning siyosat subyektlari tomonidan o‘zlashtirilishi ro‘y beradi.

Uchinchi savol: 1.Ommaviy axborot vositalari – ommaviy axborot vositalari fuqarolik jamiyatining muhim institutlaridan biri bo‘lib, u demokratiyani chuqurlashtirish va aholining siyosiy faolligini oshirishda, fuqarolarning mamlakat siyosiy va ijtimoiy hayotdagi voqelikka nisbatan dahldorlik xissini shakllantirishda, davlat hokimiyati va boshqaruv organlari faoliyati, shuningdek jamiyatda yuz berayotgan barcha o‘zgarishlar, bo‘layotgan jarayonlar xususida keng jamoatchilikka yetkazishda muhim ahamiyat kasb etadi. Qonunchilikka muvofiq ommaviy axborotni davriy tarqatishning doimiy nomga ega bo‘lgan hamda bosma tarzda (gazetalar, jurnallar, axborotnomalar, byulletenlar va boshqalar) va elektron tarzda (tele, radio, video, kinoxronikal dasturlar, umumfoydalanishdagi telekommunikatsiya tarmoqlaridagi veb–saytlar) olti oyda kamida bir marta nashr etiladigan yoki efirga beriladigan shakli hamda ommaviy axborotni davriy tarqatishning boshqa shakllari ommaviy axborot vositasi sifatida e’tirof etiladi.

2. O‘zbekistonda OAV rivojlanishi.

O‘zbekistonda keyingi o‘n yillik davr turli xil fuqarolik jamiyati institutlari, nodavlat notijorat tashkilotlarining jadal shakllanishi va rivojlanishi davri bo‘lganligi. Mamlakatimizda nodavlat notijorat tashkilotlarining faoliyati. Fuqarolik institutlari, nodavlat notijorat tashkilotlarining hozirgi kunda demokratik qadriyatlar, inson huquq va erkinliklari hamda qonuniy manfatlarini himoya qilishning muhim omiliga aylanayotganligi. Fuqarolik jamiyati institutlarining davlat va hokimiyat tuzilmalari faoliyati ustidan ta’sirchan jamoatchilik nazoratini amalga oshirishdagi rolining ortib borayotganligi. Mamlakatimizda fuqarolik institutlarining roli va ahamiyatini kuchaytirishga qaratilgan qonun hujjatlarining qabul qilinganligi. Oliy Majlis huzurida Jamoat fondi hamda tarkibiga nodavlat notijorat tashkilotlari va jamoat tashkiloklarining vakolatli vakillari bilan birga deputatlar, moliyaviy tuzilmalarning mas’ul xodimlari kirgan Parlament komissiyasining tashkil qilinishi. Taraqqiyotimizning hozirgi bosqichida nodavlat notijorat tashkilotlari va boshqa fuqarolik institutlari rolini yanada kuchaytirish o‘z oldimizga qo‘ygan maqsadimizni ro‘yobga chiqarishda hal qiluvchi omil ekanligi. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish instituti - mahalla faoliyatining tashkiliy asoslarini yanada takomillashtirishning dolzarb ahamiyat kasb etishi. Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari tomonidan qonun hukjatlarining ijro etilishi ustidan jamiyat, fuqarolik institutlari nazoratini amalga oshirishning tazimli va samarali huquqiy mexanizmini yaratish zarurligi. Inson huquqlari sohasida milliy harakat dasturini ishlab chiqishning ahamiyati. Nodavlat notijorat tashkilotlari huquqlarini belgilab bergan qonun hujjatlari talablarini buzganlik uchun davlat organlari mansabdor shaxslarining javobgarligini kuchaytirish choralari. Atrof-muhitni himoya qilishni ta’minlash tizimida nodavlat notijorat tashkilotlari roli va o‘rnining belgilab berilishi.

Ijtimoiy sohadagi manfaatlarni ifodalovchi tuzilmalar: oila hamda uning manfaatlarini aks ettiruvchi maxsus tashkilotlar; ta’lim-tarbiya muassasalari (maktab, o‘rta maxsus va oliy ta’lim muassasalari); jamoat birlashmalari, nodavlat tashkilotlar; fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari; mustaqil OAV; diniy tashkilotlar; milliy-madaniy markazlar; ixtiyoriy ko‘ngilli jamiyatlar; jamoatchilik fikrini aniqlash va o‘rganish institutlari; turli ijtimoiy ixtiloflarni adolatli hal etuvchi tuzilmalar va boshqalar.

Adabiyotlar:

1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. - T.: «O‘zbekiston». 2010.

2.Karimov I.A. «O‘zbekistonda demokratik o‘zgarishlarini yanada

chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslari shakllantirishning asosiy yo‘nalishlari» 9 —jild. – T.: 2002.

3.Karimov I.A. Bizning maqsadimiz — jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. - T.: «O‘zbekiston». 2005.

4. Karimov I.A Yuksak ma‘naviyat - yengilmas kuch. T., 2008 yil.

5. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T., 2011 yil.

6.Politologiya. O‘quv qo‘llanma. T. A. Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti. «O‘AJBNT» markazi. 2002.

7.Yusupova G.X., Jabborov X.J., Qosimova X.X. Siyosat nazariyasi. – T.: 2003.

8.Pugachev V.P., Solovev A.I. Siyosatshunoslikka kirish. Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik. - T.: «Yangi asr avlodii». 2004.

9.Makarenkov YE.V., Sushkov V.N. Politologiya: albom-sxem. - M.: 1998.

10. Mustaqillik izohli ilmiy-ommabop lug’at. T., 1998 yil

11. S. Otamurodov, I. Ergashev, Sh. Akromov, A. Qodirov. Politologiya (o’quv qo’llanma). T., 99 12. Politologiya (o’quv qo’llanma). T., 2002 yil.

13. S. G’afurov, A. Xaydarov, N. To’laganova. Siyosatshunoslik asoslari. O’quv qo’llanma.T.2006 14. X. Odilqoriev, D. Razzoqov. Siyosatshunoslik. Darslik T., 2008 yil.

15. www.zionet.uz.tizimli tarmoq.


7-mavzu: Siyosiy ixtiloflar va siyosiy inqiroz.

Reja:
1.Siyosiy ixtiloflar: mohiyati va manbalari

2.Siyosiy ixtiloflarning turlari

3.Siyosiy ixtiloflarni boshqarish
Siyosiy ihtiloflarning tabiati, turkumlashuvi va vazifalari

Siyosatni uning ichki omillar — ihtilof va kelishuv asosida tushuntiruvchi yondoshuv — ratsional tanqidiy paradigma ekanligini bilasiz. Siyosatning ichki ziddiyatliligi va ihtilofliligi g‘oyasi fanda XIX "asrda qaror topdi. A. Tokvil; K.Marks, G.Zimmel, keyinchalik esa K.Baulding, L.Krauzer, A. Bentli va boshqa nazariyotchilar ihtilofni siyosatdagi o‘zgarishlarning asosini tashkil etuvchi va shu bois ijtimoiy hayotni bu soxasi mavjudligining chegaralari va tabiatini belgilab beruvchi yetakchi mamba, deb qarashgan.

To‘g‘ri, siyosiy fanda qarama — qarshi nuqtai nazar ham bor, E.Dyurkgeym, M.Veber va bir qator boshqa olimlar siyosatni tushunishda ihtilofning ikkilamchiligidan va rivojlanish aholini birlashtiruvchi hamda siyosiy tizim yaxlitligini ta’minlovchi tub ijtimoiy qadriyatlarga bog‘liqligidan kelib chiqadilar. Ularning qarashlaricha ideallar va ijtimoiy — madaniy qadriyatlarning birligi mavjud ihtiloflarni hal qilish va boshqaruv tartibining barqarorligini ta’minlash imkonini beradi. Shu munosabat bilan ular ihtiloflarni siyosiy jarayonga xos bo‘lmagan xodisa sifatida baholaydi.

Fikrimizcha, har ikkala yondoshuv bir — birini to‘ldirib keladi. Ammo u avvalgi ma’ruzalarda aytilganidek, jamiyatdagi ijtimoiy qatlamlashuv — daromad, hokimiyat, nufuzning notekis taqsimlanishi — ihtiloflarni keltirib chiqaruvchi omil hisoblanadi, ihtiloflarni ijtimoiy hayotning tarkibiy qismiga aylantirib qo‘yadi. Ixtilof asosida tomonlarning qarama — qarshiligi, dushmanlik, kelishuvlarning yemirilishi, hamkorlikning tugashi singari tushunchilar yotadi. Alohida shaxslar, ijtimoiy gypuhlap, institutlar, sivilizatsiyalar, tarixiy tizimlar va ijtimoiy rivojlanish yo‘nalishlari ixtilof xolatida bo‘lishi mumkin. Natijada, ihtiloflar tabiati, sabablari, oqibatlari, ularni bashorat qilish va oldini olish mexanizmlarini o‘rganuvchi maxsus fan tarmog‘i- konfliktologiya yuzaga keldi. Konfliktologiya sotsiologlar, xuquqshunoslar, iqtisodchilar, etno graflar, tarixchilar, filologlar, boshqaruv muammolari bo‘yicha mutaxassislar diqqat markazida. Shu bilan birga konfliktologiya rivojlanishida siyosiy nazariya o‘rni o‘ziga xos. Ihtilof borasida siyosiy fan vazifasi — ihtiloflarni boshqarishni o‘rganish, ularni hal qilish texnologiyalarini ishlab chiqish, ularni oldindan bashorat qilish va oldini olish mexanizmlarini qo‘llashdir.

Turli fanlarda qo‘llangani uchun, har bir fan (yoki ilmiy maktab) vakillari ihtilofga o‘z ta’riflarini berishga intiladilar. Shuning uchun ihtilofning ta’riflari — xilma — xildir. O‘z navbatida, siyosiy fanda ham ihtiloflarning turli ta’riflari mavjud. Jumladan, bu yerda har qanday ihtilof emas, siyosiy ihtilof o‘rganiladi va ta’riflanadi.

Siyosiy ixtilof — qandaydir mavhum subyektlar

to‘qnashuvi emas, balki amalda mavjud ijtimoiy kuchlar (agentlar) kurashidir va u yetakchilar, elitalar, tashkilotlar, partiyalar va odamlarning boshqa ittifoqlari va uyushmalari timsolida namoyon bo‘ladi. Siyosiy ihtilof - Hokimlik munosabatlari tizimidagi o‘rni va roliga ko‘ra qarama — qarshi siyosiy manfaatlar, qadriyatlar, qarashlar, maqsadlarga ega subyektlarning kurashidir. Siyosiy ihtilof tushunchasi siyosiy davlat hokimiyati institutlarida va boshqaruvda ta’sirga ega bo‘lim, ijtimoiy ahamiyatga ega qarorlarni qabul qilishda ishtirok etish, manbalarni taqsimlashda qatnashish, o‘z manfaatlari yakka hokimligi va ularni barchaning manfaati tarzida taqdim etishga intilish uchun bir ijtimoiy kuchlarning boshqalari bilan kurashini anglatadi.

1. 
   Siyosiy ihtilof — siyosiy subyektlarning siyosiy
   
2. 
   mafaatlari, qadriyatlari, qarashlari bilan belgilangan to‘qnashuvlari, kurashlari hamdir.
   
3. 
   Siyosiy ihtilof tushunchasi bir turdagi subyektlarning boshqalari bilan hokimiyat va siyosiy hukmronlik uchun kurashini anglatadi.
   
4. 
   Shunday qilib, siyosiy ihtilof, boshqa har qanday ihtilof singari, odamlar o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlarning muayan ko‘rinishidir. Ammo bu ihtilof - o‘ziga xos. Negaki, u, birinchidan, jamiyatdagi siyosiy hokimiyat va uning amal qilishi borasida vujudga keladi; ikkinchidan, siyosiy ihtilofda ayrim individlar emas, ijtimoiy guruhlar, minglab va millionlab omma o‘z mafaatlari bilan ishtirok etadi; uchinchidan, siyosiy ihtilof ijtimoiy ahamiyatga ega. Uning natijalari, odatda ijtimoiy hayotning himma sohalarida namoyon bo‘ladi.
   
5. 
   Odatda siyosiy ihtiloflarning uch asosiy turini ajratib ko‘rsatiladi.
   
6. 
   Manfaatlar ihtilofi: iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar, barqaror davlatlarda ko‘proq uchraydi. Iqtisodiy "patir" ni bo‘lish atrofidagi savdo bu yerda siyosiy qoida bo‘lib qolgan (soliqlar miqdori, ijtimoiy ta’minot hajmi v.h. uchun kurash). Ihtilofning bu turi tez yechimini topadi, negaki bu yerda muammo kelishuv yo‘lini topish mumkin. ( «unisiga ham, bunisiga ham»).
   

7. qadriyatlar ihtilofi: rivojlanayotgan davlatlar uchun xos; ularni hal qilish uchun ko‘proq xarakat talab etiladi, negaki ular kelishuvga qiyinchilik bilan tortiladi.

8.Identifikatsion ihtilof o‘zini jamiyat (davlat) bilan, muayyan guruh (etnik, demiy, til) bilan bog‘liq, deb tan oluvchi jamiyatlar uchun xos. Irqlar etnik yoki til qarama - qarshiligi mavjud hollarda vujudga keladi.

Ishtirokchilariga ko‘ra siyosiy ihtilof davlatlararo (subektlari – hokimiyat shahobchalari, siyosiy partiyalari v.h.), regional (xududiy) (subyektlari – xududiy siyosiy kuchlar), mahalliy bo‘lishi mumkin.

Ichki siyosiy ihtiloflar pozitsion (gorizontal) va muxolif (vertikal) turlariga bo‘linadi.

Pozitsion ichki siyosiy ihtiloflarning subyektlari bo‘lib hokimiyatni uchta tizim doirasida amalga oshiruvchi siyosiy institutlar, tashkilotlar chiqadi, ammo ular turlicha mavqe egallaydilar.

Muholif yoki siyosiy ihtilof subyektlari bo‘lib bir tomondan xukmron elitalar, ularning manfaatlarni ifodalovchi partiyalar, davlat institutlari, tashkilotlar, yetakchilar; ikkinchi tomondan – turli ijtimoiy guruhlar nomidan chiquvchi tashhkilotlar shuningdek, mavjud tartib, xukmron siyosiy hokimiyatga qarshi siyosiy guruhlar chiqaradi.

Ma’lum bir ihtilofning bir vaqtning o‘zida bir nechta turlarga mansub bo‘lishi tabiiy ekanligini unutmaslik kerak. Ihtiloflarni turlarga ajratishdan maqsad bu sodir bo‘lib o‘tgan yoki bo‘layotgan voqea – hodisani tadqiq etishning boshlang‘ich nuqtasini topishdan iboratdir. qolaversa, nazariy va amaliy jihatdan ihtiloflar xukumlash konfliktlarni bartaraf etishidagi boshlang‘ich omil ekanligiga qarab uning yuzaga kelishi, rivojlanib borishi va muxtasar holatidan baxs etishimiz mumkin.

Ijtimoiy muhitda ihtilofning yuzaga keltirgan sababni asoslash o‘ta mushkul va chigal vazifa. Har bir ijtimoiy harakat o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Buning ustiga uning chegarasiga ko‘plab qarama - qarshi hodisalar ham tutashgan bo‘ladi. Ihtilof anna shu tutashuv chizig‘iga ta’sir etuvchi obyektuv va subyektuv sabablari asosida yuzaga keladi.Ihtilofni yuzaga keltirgan o‘sha obyektiv va subyektiv sabablarni tahlil etish uchun hodisalar va insonlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni tadqiq etish zarur.

Ommaviy ihtiloflar motivatsiyasi shuni ko‘rsatadiki , ihtilof orqasida ijtimoiy hayotning u yoki bu qiyinchiliklari,elita bilan xalq hrtasida yuzaga kelgan tafovutlar va hokazolar turadi.Masalan, iqtisodiy qiyinchilik, siyosiy simpatiya va antipatiya, populistik yo‘l bilan siyosiy liderlikka intilish va boshqalar.

Siyosiy ixtiloflarning tabiati uch ijtimoiy omillar va sabablar bilan tushuntiriladi.

Avvalo, bu – siyosat subyektlari mAqomlarining mos kelmasligi, ularning rollari va vazifalari, hokimiyatdagi manfaatlari va ehtiyojlari, manbalarning yetishmasligi v.h. kabi ijtimoiy munosabatlarining turli shakllari va qirralaridir. Shartli ravishda siyosiy ixtiloflarning obyektiv manbalari deb atalishi mumkin bo‘lgan bu omillar hukumron va kontreta , muayyan kuchlarning manfaatlarini taqDim etuvchi va davlat byujetining qismlari uchun kurash olib boruvchi turli bosim guruhlari, shuningdek, hokimiyat tizimidagi barcha siyosiy subyektlar o‘rtasidagi qarama-qarshiliklarni belgilib beradi.

Siyosiy ixtiloflarning ikkinchi asosiy manbai shaxslar (ularning guruh va uyushmalari)ning asosiy deb biluvchi qadryatlar va siyosiy idealga ko‘ra, tarixiy va dolzarb hodisalarni baholashdagi, shuningdek, siyosiy voqealar to‘g‘risidagi boshqa subyektiv tasavvurlarida farqLar kiradi. Bunday ixtidloflar davlatchilikni isloh qilish yo‘llari to‘g‘risidagi har xil qarashlar to‘qnashayotgan, jamiyatning Yangi siyosiy tuzilishi asoslari shakllanayotgan, ijtimoiy inqirozdan chiqishi yo‘llari izlanayotgan mamlakatlarda ko‘proq ro‘y berishi mumkin.

Keyingi yillarda bir qator G‘arb nazariyotchilari (J.Berton, K. Lederer, J.Devis v.b.) siyosiy izxtiloflar tabiatini tushintirishga qaratilgan Yana bir ehtimolni ilgari surishdi. Uni inson ehtiyojlari nazariyasi, deb ataldi. 1 Bu konsepsiyaga ko‘ra, ixtiloflar inson mohiyatini tashkil etuvchi ehtiyojlarning cheklanishi yoki to‘liq qoniqtirilmasligi natijasida vujudga keladi.

Va, nihoyat, siyosiy ihtiloflarning uchinchi manbai sifatida siyosatshunoslikda fuqarolarning o‘zlarini ijtimoiy, etnik, diniy va boshqa jamoalar va ittifoqlarga taalluqligini anglaganliklari va o‘zlarining ijtimoiy va siyosiy tizimdagi o‘rinlarini yaxshi tushunganliklari qaraladi. Bu — identifikatsiya termini bilan ataladi,

Ixtilofli holatlar deganda biz bunday sharoitlarning inson manfaatlari bilan birga qo‘shilib ketishini tushunishimiz kerak, haqiqiy zaminni vujudga keltiradi. U nizoli holatlarda kurashuvchi tomonlarning iroda va istaklaridan qat’iy nazar obektiv ravihda yuzaga keladi. (masalan, idorada shtatlarning qisaqarishi natijasida) yoki — u, yoki — bu tomonning, yoki ikki tomonning chaqirig‘i bilan vujudga keladi. Ixtilof rivojlanishing quyidagi bosqichlari mavjud:

Yashirin bosqich. Ihtiloflarga odatda avvaldan mavjud yashirin bosqich o‘tmishdoshlik qiladi, bunda tashqi xarakatdan tashqari nizolarning hamma elementlari mavjud bo‘ladi.

Birinchi davr — obektiv nizoli sharoitning vujudga kelishi; Ikkinchi davr — bu sharoitda hech bo‘lmasa birorta subekt tomonidan o‘zining manfaatlarini bayon etadi. Manfaatlar yolg‘on, noto‘g‘ri buzilgan yoki haqiqiy bo‘lishi mumkin, lekin bular bayon etilmas ekan, keyingi kurash hech qanday asosga ega bo‘lmaydi; Uchinchi davr — avvalgisi bilan mahkam bog‘langan — o‘z manfaatlarini qondirish yo‘lidagi to‘siqlarni aniqlash (kognitiv nizolarda boshqa kurashlardagi qobiliyatlarning aniqlanishi.); To‘rtinchi davr — tomonlar tomonidan o‘z manfaatlarini himoya qilib, shuning uchun boshlangan aniq xarakatlarni anglatadi — bu esa nizoning boshlanishi demakdir, chunki har ikki tomonning nuqtai nazarlari aniq belgilanadi va amaliyotda bir- birlariga qarshi xarakatlar boshlanadi.

Siyosiy ixtiloflarni boshqarish

Ixtiloflarning umumiy nazariyasini o‘rganish, shuningdek, uning asosiy turlarini tahlil etish ularni boshqarish muammolarini ko‘rib chiqishimiz imkonini beradi. Masalaning shu tarzda qo‘yilishi, ya’ni ixtiloflarni boshqarish mumkinligini e’tirof etish ularni ijtimoiy jarayonlarning tarkibiy qismi sifatida tushunishdan, hamda ularni odamlarning ijodiy faoliyatsdagi xarakatlantiruvchi kuch, shu bilan birga, rivojlanish muammolari va qiyinchiliklarni belgilovchisi sifatida qabul qilishdan kelib chiqadi.

Agar ihtilofni ijtimoiy tizimni yemiruvchi, uning normal faoliyatiga putur yetkazuvchi xodisa sifatidagina tushunilganda edi, asosiy muammo — uni yo‘qotish barham toptirish, tezda hal etishdan iborat bular edi. Ihtilofni jamiyatdagi qonuniy xodisa va yana, taraqqiyotning xarakatlantiruvchi kuchi sifatida tan olish—unga munosabat masalasini ham kengayishi, ham chuqurlashishiga olib keladi. "Ihtilofni boshqarish" tushunchasi uning mohiyatini ifadalaydi. Tushunchani ta’riflashda ihtiloflarning jamiyatga ta’siri turlichaligi va ziddiyatligini (ya’ni yaratuvchilik faoliyatiga turtki beruvchi) va yemiruvchi (tizimning parchalanishi, manbalarning kurashga sarflanishi) bo‘lishi mumkinligi nazarda tutiladi.

Ihtilofni boshqarish — ihtilof jarayoniga maqsadli ta’sir etish bo‘lib, bu ta’sir ijtimoiy ahamiyatga ega masalalarni hal etishni ta’minlaydi. Ihtiloflarni boshqarish o‘z ichiga quyidagi jihatlarni oladi: ularni oldindan aytib berish; ba’zilarini oldini olish ayrimlarini rag‘batlantirish; ihtiloflarni hal etish.

Ihtilofni boshqarish subyekti kim bo‘lishidan qat’iy nazar raqobatli o‘zaro munosabatlarni tartibga solish texnologiyalari muqarrar ravishda bir qator umumiy vazifalarni hal qilishi lozim bo‘ladi: ihtilof paydo bo‘lishining oldini olish yoki, uni bartaraf etishning ijtimoiy bahosi, ortib, ketadigan darajada o‘sib ketishiga imkon bermaslik,

barcha yashirin, mahfiy, ochiq bo‘lmagan ihtiloflarni ochiq shaklga olib chiqish. Nazorat qilib bo‘lmaydigan jarayonlar va ularning oqibatlarini kamaytirish, to‘g‘ri va tezkor javob berish imkonini bermaydigan tasodifiy upirilishlar oldini olish;

• qo‘shimcha manbalar va kuch — quvvat sarf qilish zaruratini keltirib chiqaruvchi yangi, kengroq, qo‘shimcha silsilalar kelib chiqishining oldini olish maqsadida siyosiy ihtilof kechishi jarayonida ijtimoiy hayotning boshqa sohalarida ro‘y berishi mumkin bo‘lgan ijtimoiy qo‘zg‘alish darajasini kamaytirish.

Ihtilofni salbiy xodisa sifatida qarash uning oldini olish zaruratini belgilaydi. Ihtilofni tizimning o‘z-o‘zini tartibga solish va o‘z-o‘zini takomillashtirish, sozlash, uning o‘zgarishi va rivojlanishi manbai sifatida tushunish esa ihtiloflarni rag‘batlantirish muammosi to‘g‘risida fikr yuritish imkonini beradi. Ihtiloflarning oldini olish — uning vujudga kelishi, ijtimoiy tizimning u yoki bu elementini yemirishini yo‘l qo‘ymaslikka qaratilgan faoliyatdir. Ihtilofning oldini olish uni bashorat etishni taqozo etadi. Asosli bashoratsiz mavjud bo‘lgan ihtilofni vujudga kelishi oldini olib bo‘lmaydi. Bashorat-bo‘lajak ihtilof to‘g‘risida muayyan aniqlik bilan vaqti va o‘rnini ko‘rsatilgan tasavvur, bashoratning ilmiy va amaliy ahamiyati uning asosliligi va haqiqatga qanchalik to‘g‘ri kelishi bilan belgilanadi. Bashoratning asosiy uslublari: muayyan vaziyatni tizim (yoki uning bir qismi)ning kelajagidagi holatiga ko‘chirish; bo‘lishi mumkin bo‘lgan ihtilofli vaziyatni modellashtirish, statistik metod, ekspertlar so‘rovini qo‘llash.

Bashoratning dastlabki bosqichi muayyan ziddiyatli vaziyat asosida yotgan qarama—qarshilikni aniqlashdan iborat. Keyingi qadam — shu vaziyatning o‘zgarishi, qarama-qarshiliklarning va muammolar yechimi rivojlanishining yo‘nalishini aniqlash hisoblanadi.

Ihtiloflarni qisman va toliq oldini olish, erta ogohlantirish va avvaldan hal qilish bosqichlari farqlanadi. qisman oldini olishga ihtilof sabablaridan birini to‘xtatish va qarama—qarshi tomonlarga salbiy ta’sirini cheklash bilan erishiladi. To‘liq oldini olish bosnichi ihtilofni belgilovchi barcha omillar faoliyatini to‘xtatish va uning subyektlari faoliyatini umumiy manfaatlarni amalga oshirish bo‘yicha hamkorlikka yo‘naltirishdan iborat. Ihtilofni avvaldan hal qilish bosqichi, uni erta ogohlantirish singari mavjud ziddiyatdan muhimroq masalalar bo‘yicha ijtimoiy birlikka erishish, tomonlar nuqtai nazarlarini muvofiqlashtirishni anglatadi.

Ijtimoiy ihtiloflarning oldini olish uchun iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, ideologik, huquqiy manbalar mavjud bo‘lishi zarur. Ihtiloflarning oldini olish uslub va vositalar majmui orqali amalga oshadi. Ular vaziyatni real baholash, ijtimoiy jarayonlarda ishtirok etayotgan barcha subyektlar manfaatlarini kelishtirishga alohida e’tibor berish va boshqalar fikriga sabr—toqat bilan yondashish (tolerantlik) imkoniyatlarini hisobga olgan holda samara beradi.

Avval ta’kidlanganidek, jamoatchilik hamma ihtiloflarning ham oldini olishga intilmaydi. Ayrim ihtiloflarning avj olishidan ular manfaatdordirlar. Konstruktiv ihtiloflarni rag‘batlantirish ijtimoiy boshqaruvning muhim jihatini tashkil etadi. Gap nizolarni sun’iy ravishda avj oldirish, jamiyat barqarorligi yo‘qotish haqida ketmayapti. Ihtiloflarni rag‘batlantirish strategiyasi — hayotiy muhim muammolarni hal qilishda ijtimoiy subyektlar faolligini oshirish, ijobiy tashabbusni rivojlantirish, ijtimoiy boshqaruv samaradorligini oshirish strategiyasidir.

Vujudga kelgan nizo jarayoniga faol aralashuv turli shakllarda namoyon bo‘lishi mumkin; ihtilofni tartibga solish, bostirish va nihoyat, hal etish. Ihtilofni tartibga solish boshqaruv subyektining uni yumshatish, zaiflashtirish, yoki boshqa tomonga burib yuborish bo‘yicha faoliyatini anglatadi. Ihtilofni tartibga solish masalasi — uning ijtimoiy munosabatlarga salbiy ta’sirini cheklash va ijtimoiy ma’qul rivojlanish va yechim shakllariga o‘tkazish masalasidir. Tartibga solingan ihtilof nazoratdagi va demak, oldindan baholanishi mumkin bo‘lgan ihtilofdir. U har qnday nizo jarayonida mavjud bo‘ladi. Ziddiyatni tartibga solishda, shuningdek, ihtilofni asta sekin boshqa yo‘nalish yoki darajaga o‘tkazish orqali zaiflashtirish ham xizmat qilishi mumkin. Masalan, ijtimoiy ihtilofni individual darajaga olib o‘tish bilan. Shuningdek tomonlarni tashqi konfliktga yo‘naltirish, "umumiy dushmanga" qaratish orqali kuchli ijtimoiy ihtilofni zaiflashtirish taktikasi ham keng qo‘llanadi.

Ihtilofni tartibga solish tufli texnologiyalar yordamida amalga oshiriladi: axborot, kommunikativ, ijtimoiy — psixologik ta’sir, tashkiliy usullar. Munozarali masalalar buyicha axborot yetishmovchiligini yo‘qotish, tomonlarning nuqtai—nazarlari va manfaatlari to‘g‘risidagi noto‘g‘ri ma’lumotlarni axborot maydoniga kiritmaslik; subyektlar. faoliyati to‘g‘risida mish-mishlarga yo‘l qo‘ymaslik — ijtimoiy vaziyatni boshqarishga doir bu va boshqa xarakatlar ziddiyatli munosabatlar darajasini pasaytirishga xizmat qiladi.1

Ihtiloflarni tartibga solishning shartlari:

1. Ihtilofning yetilib qolganligi

2. Subyektlarda ihtilofni hal etishga ehtiyoji va bunga qobiliyatning borligi.

3. Ihtnlofni hal etish uchun zarur vositalar va manbalarning mavjudligi. Bular: moddiy, siyosiy, madaniy, nihoyat, insoniy manba’lardir..

Bayon qilingan ihtilof uning a’zolariga muayyan "o‘yin qoidalari"ga rioya qilish va izchil ravishda hal etishning u yoki bu strategiyasini qo‘llash imkonini beradi. Ammo har qanday qoida va strategiya ularni amalga oshirish istagi hamda zarur vositalar bo‘lishini taqozo etadi. Ko‘pchilik maishiy ihtiloflar zarur vositalar, yoki istak, iroda qobiliyat yo‘qligi sababli hal bo‘lmay qolgan.

Har qanday ihtilofni bartaraf etish eng kamida uch bosqchdan iborat.

• Birinchisi — tayyorgarlik bosqchi—ihtilof tashxisidir.

• Ikkinchisi — bartaraf texnologiyalar bosqichi.

• Uchinchisi — ihtilofni bartaraf etish bo‘yicha bevosita amaliy faoliyat bosqichi.

Ihtilof tashxisi o‘z ichiga quyidagilarni oladi: a) uning ko‘zga ko‘rininib turgan ko‘rinishlarini tavsiflash (ziddiyat, to‘qnashuvlar inqirozlar v.b.) ihtilof rivojini darajasini aniqlash; v) ihtilof sabablari va uning tabiatini aniqlash (obyektiv va subyektiv); g) tezligi o‘lchovi; d) tarqalish sohasini belgilash. Tashxis elementlaridan har bir ihtilof asosiy o‘zgaruvchilarning kurash mazmuni, qatnashchilari holati, faoliyat maqsadi va taktikasi, bo‘lishi mumkin bo‘lgan oqibatlar-hisobi va bahosi, ularni obyektiv tushunish nazarda tutiladi. Ihtilof holat va jarayon sifatida belgilanadi.

Siyosiy amaliyotda va nazariyada siyosiy ihtiloflarni oldini olish, tartibga solish va hal qilishning bir qator shakl va uslublari ishlab chiqilgan. Ularga kompromiss (o‘zapo bitimga kelishish) va konsensus ham kiradi.

Umuman, ihtilofli vaziyatlarni nazorat qilishning demokratik jarayonlarni quyidagi maxsus tadbirlarni o‘z ichiga oladi:

• ihtiloflarda ishtirok etuvchi tomonlarning manfaatlari, maqsadlari va navbatdagi qadamlari to‘g‘risida o‘zaro va tezkor axborot almashuvi;

ihtilofli vaziyatni boshqarmaydigan holatga olib kelishi mumkin bo‘lgan har qanday kuch ishlatishdan tomonlarning ongli va o‘zaro tiyilishi;

• ihtilofni keskinlashtiradigan xarakatlarga o‘zaro tadqiq e’lon qilinishi;

• holisligi kafolatlangan hakamlarning jalb qilinishi va ularning tavsiyalarini kompromiss faoliyatini asosi sifatida qabul qilinishi;

• ihtilofli tomonlarning yaqinlashuviga xizmat qiluvchi mavjud huquqiy qoidalari, ma’muriy va boshqa tadbirlarning qo‘llaishi yoki yangilarni qabul qilinishi;

• mavjud ihtilofni,bartaraf etish, va shunga o‘xshash vaziyatlarni kelajakda oldini olish sharoiti sifatida ish yuzasidan hamkorlik muhitini, keyinchalik esa ishonchga asoslangan munosabatlarni shakllantirish va qo‘llab-quvvatlash.

Yuqorida aytilganidek, ihtilofda ishtirok qilayotgan tomonlarni yarashtirish, to‘la yoki qisman bartaraf qilish tabiatiga ega (ya’ni, munozarali munosabatlar asosi saqlangan holda ihtilofdagi tomonlardan biri yoki bir necha tomonni o‘z harakatlarini o‘zgartirishi) yoki ihtilofning hal qilinishi (tomonlarning bunday munosabati negizini yo‘q qiluvchi). Shuni ham hicobga olish kerakki, ihtilof o‘z — o‘zidan, uni ongli ravishda hal qilishga urinishlarsiz bartaraf etilishi mumkin. (Masalan, bahs mavzusi dolzarbligini yo‘qotishi, siyosiy subyektlar charchaganligi, manbalar tugashi va h.k.).

Shunday qilib, ihtiloflarni bartaraf etish uchun boshqaruv subyekti tomonidan tanlangan vositalar albatta mamlakatlar (mintaqa, subyekt) ning madaniy — tarixiy, sivilizatsion xususiyatlariga mos kelishi, bahs kechishining vaqt sharoitlarini hisobga olishi zarur.

Bugungi kunda ihtiloflarni boshqarish texnologiyalarida tomonlarning kelishtirishnnig eng keng tarqalgan vositasi — muzokaralardir.

Bahstalab muammolarning tinchlik yo‘li bilan, hech qanday qon to‘kishlarsiz hal qilishning bugungi kundagi birdan bir va sinalgan yo‘li muzokaralar olib borishdir.

Muzokaralar jarayoni haqida bilimlarga, shuningdek, muzokaralar olib borishning taktikasi haqida tasavvurlarga ega bo‘lishlik har bir siyosatchi, diplomat va harbiy shaxs uchun zarurdir. Ular, o‘z faoliyatlari davomida, ishlab chiqilgan, sinalgan metodik tavsiyalarga suyangan holda yuzaga kelgan har bir o‘ziga xos holatga nisbatan o‘z bilimlarini qo‘llay olish malakasiga ega bo‘lishlari lozim. Muzokaralar yon bosishlarni tenglashtirish, muqo bil vaziyatlarni hotirjam ko‘rib chiqish, qarashlarning ochiqligini namoyish etish, raqibning king‘ir ishlari samaradorligini bo‘shashtirish imkonini beradi. Aynan shu sharoitda o‘zaro da’volar mohiyatini ochib beruvchi ihtilofning o‘rta kelishuv nuqtasini topish oson bo‘ladi.