Qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

 
Insert jadvali 
Tushunchalar 
V 
Q 
- 
? 
Bozor 
Bozor iqtisodiyoti
Klassik bozor iqtisodiyoti
Bozor iqtisodiyoti sub’yektlari 
Bozor turlari
 
 
4-ilova. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ishlab chiqaruvchilar 
tomonidan yaratilgan tovar 
va xizmatlarni, iqtisodiy 
resurslarni iste’molchilarga 
yetkazish 
Ishlab chiqarishning 
uzluksiz takrorlanib 
turishini ta’minlash 
Iqtisodiyotni tartibga 
solib turish
 
Resurslarning erkin xarakatini 
ta’minlash va ularni tarmoqlar 
o’rtasida taqsimlash 
Bozorning 
vazifalari 

---

34 
5-ilova 

 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bozor iqtisodiyotining afzalliklari va ziddiyatlari 
Resurslarni taqsimlashning samaradorligi 
Faoliyat yuritish va tanlash erkinligi 
Afzalliklari 
Har bir shaxs, korxona, firma va korporatsiyalarning tinimsiz 
xarakat va izlanishida bo’lishi
Raqobatning kuchsizlanishiga yo’l qo’yishi va uni 
rag’batlantirishi 
Jamiyatning ehtiyoji yuqori bo’lgan tovarlar bilan ta’minlash 
kafolatining mavjud emasligi 
Jamiyat a’zolari daromadlaridagi tengsizlikning kuchayishi va 
aholining tabaqalanishi 
Ijtimoiy iste’mol qilinadigan ne’matlar va xizmatlarni ishlab 
chiqarish va taklif etishga qodir emasligi 
Ziddiyatlar 

---

35 
6-ilova. 
Bozor iqtisodiyoti sub’yektlari 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
7-ilova. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
 
Bozor iqtisodiyotini tartibga solish 
mexanizmi 
 
Talab 
 
Taklif 
 
Raqobat 
 
Narx 
Bozor iqtisodiyoti 
sub’ektlari 
Tadbirkorlik sektori 
Davlat 
Uy xo’jaligi 
Bozor iqtisodiyotining muhim va umumiy 
belgilari 

turli shakllardagi mulkchilikning mavjud bo’lishi va unda xususiy 
mulkchilikning ustun turishi; 

tadbirkorlik va tanlov erkinligi; 

raqobat kurashining mavjudligi; 

davlatning iqtisodiyotga cheklangan holda aralashuvi; 

korxona va firmalarning ichki hamda tashqi shart-sharoitlar o’zgarishlariga 
moslashuvchanligi. 

---

36 

8-ilova. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
9-ilova. 
 
Bozor infratuzilmasi
Bozor iqtisodiyoti infratuzilmasi
– bu alohida bozorlar doirasida harakatlanuvchi 
va ularning me’yoriy tartibda amal qilishini ta’minlash bo’yicha ma’lum vazifalarni 
bajaruvchi o’zaro bog’liq ixtisoslashtirilgan institutlar yig’indisi.
Zamonaviy bozor xo’jaligi modellari 
Mezonlar 
Ko’rsatilgan 
mezonlarga 
muvofiq keluvchi 
davlatlar
Davlat 
dasturlarining 
maqsadga 
yo’naltirilganligi 
Iqtisodiyotni 
tartibga solish 
tamoyillari 
Davlat sektori-
ning 
iqtisodiyotdagi 
ulushi 
Korporativ 
iqtisodiyot 
Aralash 
iqtisodiyot 
Ijtimoiy 
yo’naltirilgan 
bozor 
iqtisodiyoti 
Fuqarolar 
manfaatlarini 
himoya qilish 
Uzoq muddatli 
dasturlarning 
ishlab chiqilishi 
30% 
Germaniya 
Tadbirkorlikni 
rivojlantirish 
bo’yicha shart-
sharoitlar 
yaratish 
Taktik usullar-
dan ustun ravish-
da foydalanish 
10% 
atrofida 
AQSH 
Yirik ishlab 
chiqarish 
man-faatlarini 
himoya qilish 
Asosiy ustuvor-
liklarni belgi-
lab olish 
A
h
amiyatsiz 
darajada 
Yaponiya, 
Shvetsiya 
Bozor infratuzilmasi
– bu tovar va xizmatlar xarakatiga ko’maklashuvchi 
tashkiliy-huquqiy shakllar yig’indisi. 

---

37 
Bozor infratuzilmasi institutlari
– bozor munosabatlari amal qilishi, barcha bozor 
faoliyati turlarining muvaffaqiyatli faoliyatini ta’minlovchi korxonalar yig’indisi.
bozor munosabatlari ishtirokchilarining manfaatlarini amalga 
oshirishni yengillashtirish; 
ixtisoslashtirish asosida bozor sub’yektlari ishi samaradorligini va 
tezkorligini oshirish; 
bozor munosabatlarini tashkiliy rasmiylashtirish; 
ishbilarmonlik amaliyotini davlat tomonidan va ijtimoiy tartibga 
solish, yuridik va iqtisodiy nazorat shaklini yengillashtirish
 Infratuzilmaviy faoliyat 
 
 Hozirgi bozor infratuzilmasi va uning vazifalari 
 
 
 
 
 
B
oz
or
 in
fr
atuzilmasi
 
vaz
ifalar
 
Iqtisodiy axborotni 
to’plash, umumlashtirish 
va tarqatish
Alohida xo’jalik yurituvchi 
sub’ektlar va ularning faoliyat 
instrumentlarini baholash 
Savdoni amalga 
oshirish maqsadida 
bozorni maxsus 
o’rganish 
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar, tovar 
va xizmatlar to’g’risidagi 
axborotlarni ommaviy taqdim etish 
Bozor 
infratuzilmasi 
institutlari 
faoliyati 
in
fr
atuzilma
 
Ulgurji va chakana savdo korxonalari, 
kim oshdi savdolari, yarmarkalar, 
vositachilik firmalari, tovar birjalari 
TOVAR BOZORI 
Banklar, sug’urta kompaniyalari, 
fondlar, fond bozorlari 
MOLIYAVIY BOZOR 
Mehnat birjalari 
ISHCHI KUCHI BOZORI 
Axborot markazlari, adliya idoralari, reklama agentliklari, auditorlik 
firmalari 

---

38 
O’zbekiston Respublikasi Oliy va 
O’rta maxsus ta’lim vazirligi 
 
Andijon viloyati kasbiy ta’limni rivojlantirish va 
 muvofiqlashtirish hududiy boshqarmasi 
 
 
 
OLTINKO’L IQTISODIYOT TEXNIKUMI 
 
 
IQTISODIYOT NAZARIYASI
Mavzu: Bozor tushunchasi, uning mohiyati uning vazifalari
 
MAVZUSINING MA’RUZA MATNI
“Ijtimoiy- gumanitar fanlar” kafedrasi 
O’qituvchisi: 
Jo’rayeva Nazokatxon Ortiqaliyevna 
 
 
 

 

 
 
 
 

---

39 
2-mavzu: Bozor tushunchasi, uning mohiyati uning vazifalari
Reja: 
1. Bozor tushunchasi .Bozorning tashkil topish shart sharoilari, asosiy belgilari va 
vazifalari. 
2. Bozorning iqtsodiy mohiyati bo’yicha sub’yektlari va ob’yektlari bo’yicha 
hamda geografik joylashuvi bo’yicha tuzilishi. 
3. Sharqona bozor xususiyatlari. O’zbekistonning milliy bozori. 
 
1.
 
Bozor tushunchasi. Bozorning tashkil topish shart – sharoitlari, asosiy belgilari 
va vazifalari. 
Bozor tushunchasi o’zining kelib chiqishi bo’yicha nixoyatda qadimiy
harakterdagi tarixiy tushuncha bo’lib, uning negizida ishlab chiqarish kuchlarining 
rivojlanishi hamda uning natijasida ijtimoiy mehnat taqsimotining amalga oluvchi
hamda chuqurlashuvi mulkchilik munosabatlarining kelib chiqishi hamda
takomillashib borishi yotadi. Ayribosh qilishning tarixiy rivojlanib borishi natijasida 
tovar pul munosabatlarining tamoillashib borishi bozorning vujudga kelishi sabab 
bo’ldi.
Bozor tushunchasi turli olimlar tomonidan xilma xil talqin qilinadi. Jumladan
bir guruh olimlar tomonidan «Bozor - bu tovar ishlab chiqarish va muomala qonunlari 
asostda tashkil etilgan ayriboshlash ya’ni tovar ayriboshlash munosabatlarining 
yig’indisidir», Iqtisodiyot (darslik) A.S.Bulatov taxriri ostida. M. 1995, deb ta’kidlansa, 
boshqa bir guruh iqtisodchi olimlar «Bozor – bu, sotuvchilar va sotib oluvchilar 
o’rtasidagi o’zaro harakat mexanizmi, ya’ni talab va taklif munosabatdir» deb 
ta’kidlaydilar. Uchinchi guruh olimlar esa, «Bozor – bu , mehnat mahsulotlarini
ayriboshlashga asoslangan iqtisodiy mexanizmning markaziy kategoriyasidir. Bunda 
inson faoliyatining maxsuli bulmish mahsulotlar, tovarlar, xizmatlar va resurslarni
ayriboshlashda ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o’rtasida sodir bo’ladigan ishlab 
chiqarish munosabatlari tushuniladi», Pashkus Yu.V. Bozor va uning tuzilishi 
«Iqtisodiyot» 1991 yil 35 bet deb ta’riflaydilar. 
Yuqoridagi turli ta’riflardan ham ma’lumki, bozor o’zining paydo bo’lishi va 
rivojlanib borishi jixatidan o’ta qadimiy hisoblanadi va uning to’la shakllanishi
kishilik sivilizatsiyasining juda katta tarixiy davrini o’z ichiga oladi. Bozor 
tushunchasini mohiyati qadimgi dexkonchilik jamoalari, kuldorlik va feodal to’zimlari
tovar - pul muomalasi munosabatlari bilan chambarchas kushilib o’sib bordi hamda 
XIX asrga kelib kapitalizm sharoitidagi erkin raqobatga mos xolda shakllandi. Aynan
erkin raobatga asoslangan tovar ishlab chiqarish bozorni tovar - pul munosabatining 
alohida va keng sohasiga aylantirdi.
Demak, har qanday bozor asosida avvalo tovar ishlab chiqarish ya’ni ishlab 
chiqarish jarayoni va u bilan bog’liq bo’lgan munosabatlar anglanadi, shuningdek 
tovarlarni ayriboshlash munosabatlari, sotuvchi va hairdo o’rtasidagi erkin oldi - sotdi 
munosabatlari gavdalanadi, qolaversa unda barcha tovarlar va xizmatlar pul vositasida
ayribosh qilinadi. Bulardan shunday xulosa qilish mumkinki, bozorning tashkil topishi 

---

40 
shart sharoitlariga asosan ijtimoiy mehnat taqsimoti, uning asosida mulkichilikning 
paydo bo’lishi va ayribosh qilishning muntazam harakterida qaror topishini 
ko’rsatishimiz mumkin.
Har qanday to’la qonli bozor o’zining mohiyatiga ko’ra quyidagi asosiy 
belgilarga egadir:
1. Bozorda ishtirok etuvchi barcha sub’yektlarining mustaqilligi va ularning bozorga 
erkin kira olishi va o’zlari xoxlagan darajada ishtirok qila olishi, ya’ni bozorning har
bir sub’yekti to’la iqtisodiy erkin bo’lishi lozim. Har qanday ta’zyiq yoki noiqtisodiy
munosabatlar bozor uchun yot bo’lishi lozim 
2. Bozorda ishtirok qiluvchi har qanday sub’yektlari teng huquqli bo’lishi lozim. 
Bunda davlat mulki, xissadorlik, xususiy, qo’shma korxonalar mulki bo’lishindan qat’iy
nazar, barcha tovar ishlab chiqaruvchilar bozorda teng bo’lishlari shart. Bozorda
ma’lum bir mulk shaklining, ikkinchi mulk shakliga nisbatan imtiyozli bo’lishi rad
etiladi. 
3. Bozorning barcha sub’yektlari o’zaro erkin raqobat olib bora olishi. Bunda 
raqobatning har qanday noqonuniy turlari, shakllari va usullari qo’llanmasligi lozim.
Faqat erkin raqobatgina xukumron va keng qo’llanilishi lozim. 
4. Barcha tovarlar va xizmatlarga baholar erkin o’rnatilishi, ya’ni bozorning o’zi 
bunday baholarning shakllantirishi lozim.
5. Bozorning asosiy belgilaridan yana biri shuki unda har bir sub’yekt yuqori 
ma’suliyatni doimo va har vaqt sezib turadi. Erkin raqobat har bir bozor 
qatnushuvchisining o’z qo’lidagi tovarlarni sotishdan, ishlab chiqarishdan, ma’lum
tovar pul munosabatlari olib borishdan yuqori samara olishga majbur qiladi. Agarda
bunday bo’la olmagan taqdirda u tez orada bozor o’z mavqeini yo’qotadi hamda
boshqalar tomonidan siqib chiqariladi. Shuning uchun u doimo o’zida kuchli
ma’sultyatni sezib turgan xolda bozorda ishtirok qiladi.
Yuqorida qayd qilingan bozor belgilarining qaysi biri amal qilmasa, yoki 
bo’zilgan taqdirda bozorning mohiyati buzilgan bo’ladi.
Bozor o’zining mohiyatiga ko’ra bir qancha vazifalarni bajaradi:
1.
Bozor raqobat mexanizmi orqali barcha resurslarni ya’ni xoxshiga mos xolda
taqsimlaydi.
2.
Ishlab chiqaruvchi bilan iste’molchini o’zaro bog’laydi. Ular bir-birlarini bozor 
orqali bozorda topadilar. 
3.
Ishlab chiqarish hajmini hamda tuzilishini bozordagi baho orqali to’lovga qobil 
talabga nisbatan muvofiqlashtiriladi.
4.
Bozor zarar hisobiga ishlayotgan va raqobatga dosh bero’lmagan korxonalarni 
yuk qilib, ishlab chiqaruvchilarni filtratsiya qiladi va iqtisodiyotni sog’lomlashtiradi.
5.
Bozor iste’molchining ehtiyojlarini o’z daromadi va baholariga mos keladigan 
tuzilishini va miqdorini tanlashga majbur etadi.
6.
Bozor erkin raqobatni rivojlantirish asosida monopoliyaga qarshi kurash 
vazifasini bajaradi.
7.
Bozor baholari orqali iqtisodiy axborotni namoyon etib, bozordagi tovarlarning 
narxlari, miqdori, sifati hamda ishlab chiqarish harajatlari iste’molchi uchun foydali 
jixatlari haqida ma’lumot beradi.

---

41 
Umuman bozor o’zining turli mexanizmlar orqali ishlab chiqarishning va shu asosida 
jamiyat moddiy va ma’naviy turmush darajasini tezrok o’sib borishini taminlaydi.
2.
Bozorning iqtsodiy mohiyati bo’yicha sub’yektlari va ob’yektlari bo’yicha hamda 
geografik joylashuvi bo’yicha tuzilishi. 
Bozorlar o’zining turli jixatlariga ko’ra har xil bozor turlariga va turlicha tuzilishga 
ega bo’ladi.
Avvalo bozor o’zining iqtisodiy mohiyatiga ya’ni amal qilish xususiyatga ko’ra uch 
turga bo’linadi.
1. Yovvoyi (asov stixiyali) bozor; 
3.
Tartibli boshqariladigan bozor; 
4.
Erkin (madaniylashgan) bozor. 
Yovvoyi bozorda bozor mexanizmlari xali to’la shakllanmagan tovar pul 
munosabatlari bo’zilgan hamda ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o’rtasidagi 
iqtisodiy munosabatlar ham bozor belgilari ham to’la shakllanmagan bo’ladi, 
natijada ishlab chiqarish va iste’mol utrasidagi mutanosibliklar bo’zilib inflyatsiya
darajsi o’ta yuqori darajada amal qila boshlaydi. Biz yuqorida aytib o’tgan yovvoyi
(asov) bozordagi barcha iqtisodiy munosabatlar stixiyali tarzda amal qiladi.
Tartibli turida esa bozorlar davlat tomonidan qatiy nazorat ostiga olingan unda 
ishlab chiqarishni hajmi, tarkibi, iste’molchilarning talabi baholar asosan davlat 
tomonidan qat’iy reja asosida tashkil etilgan bo’ladi. Kimning qanday mahsulot va 
qancha ishlab chiqarishi kimga sotishi va qanday bahoda sotishi asosan avvaldan 
belgilangan bo’ladi. Har qanday manfaatlar davlat manfaatiga buysundirilgan bo’ladi. 
Boshqariladigan bozorda esa davlatning Iqtisodiyotga aralashuvi mavjud bo’lib, 
Iqtisodiyotni Soliqlar tizimi va budjet asosda boshqaradi. Bunday bozorda dvlat 
bozor iqtisodiyotini tashkil qilish uchun huquqiy qonun qoidalarini ishlab chiqadi, 
monopoliyaga qarshi kurash tadbir choralarini qo’llaydi, tashqi iqtisodiy faoliyatni 
amalga oshiradi, aholini sotsial himoyalash choralarini amalga oshiradi.
Erkin (madaniylashgan) bozorda, bozor mexanizmlari talab taklif, Raqobat, 
baholarning liberallashuvi erkin amal qiladi. Davlatning bozorga aralashuvi qisman
kamayadi. Aralash Iqtisodiyot amal qila boshlaydi.
Davlat asosan biz yuqorida aytgan Iqtisodiyotini tashkil qilish uchun huquqiy 
qonun qoidalarini ishlab chiqadi, monopoliyaga qarshi kurash tadbir choralarini 
qo’llaydi, tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshiradi, aholini sotsial himoyalash 
choralarini amalga oshiradi.
Bozor o’zining geografik tuzilishi bo’yicha uch turga bo’linadi:
1.
Mahalliy bozor, bu har bir shahar, Qishloq va go’zarlardagi bozorlar.
2.
Milliy bozor, bu ma’lum bir xududga joylashgan o’zining fuqaro’lari
uchungina emas balki qo’shni mamlakatlar fuqaro’lari kelib savdo
qiladigan bozorlar.
3.
Jaxon bozori, bu ma’lum bir jaxonning rivojlangan davlatlarida tashkil 
etilgan bo’lib, tovarlarning, andozalar va shartnomalar asosida amalga 
oshiradigan bozor. 
Bozorning ob’yekt jixatidan turlari:
1.
Ishlab chiqarish vositalari va iste’mol tovarlari bozori; 

---

42 
2.
Xizmat ko’rsatish bozori; 
3.
Mehnat bozori; 
4.
Moliya bozori; 
5.
Intektual bozor; va xokazolar.