QəRİb məMMƏdov mahmud xəLİlov
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- (Arundo)
- Takır TAKSASİYA (lat. taxatio - qiymət)
- TAKSONOMİK KATEQORİYA
- TALA
- TALLOFİTLƏR
- TAM SIRADAN ÇIXMIŞ (DÖYƏNƏK) OTLAQ (SBOY)
- TANATOLOGİYA
- TAPDALANMA
- TARAKANLAR, YÜYÜRÜKLƏR (Blattoptera)
- TARLAQORUYUCU MEŞƏ ZOLAQLARI
423
T TAFROFİTLƏR (yun. tophros – xəndək və ...fit) – kanal və arxlar- da bitən bitkilər. TAXIL FƏSİLƏSİ – (Poaceae) Bu fəsiləyə aid olan nisbətən iri- boylu cinslərdən yarpaqsünbül və ya bambuk cinsi (600-dən artıq növü məlumdur), psevdosoza cinsi (3 növü məlumdur) və qarğı cinsini
Azərbaycanda T.f.-nə aid olan adi qarğı (A.donaks) və pampas otu (Gynerium) bitir. Adi qarğı respublikamızın aran rayonlarında su hövzələrinin, axmazların kənarlarında, çay vadilərində yayılmışdır. Xalq arasında dam örtüyü, çəpər çəkmə, çətən düzəltmə və s.-də istifadə edi- lir. TAXILÇILIQ, TAXILÇILIQ TƏSƏRRÜFATI – taxılın istehsalı, bölünməsi və satışı. Taxıl istehsalı dənli və dənli-paxlalı bitkilərin becərilməsinə əsaslanır. T. insanlar üçün əsas qida mənbəyi olmaqla, maldarlığı qüvvətli yem və yeyinti sənayesini xamalla təmin edən kənd təsərrüfatı sahəsidir. Azərbaycanda T.-ın tarixi 7 min ildən çoxdur. Ən qədimdən istifadə olunan taxıl bitkiləri buğda, arpa və darıdır. Sonralar isə çəltik, vələmir, qarğıdalı və çovdar əkilməyə başlanmışdır. Buğdanın 14 növünün 270-dən artıq növmüxtəlifliyi və yüzlərcə forması vardır. TAKIR EKOSİSTEMLƏRİ – Axarı olmayan səhra düzənliyində yerləşdiyi üçün hipoekosistem qrupuna aid edilir. Biotanın avtotrof hissəsi göy-yaşıl yosunlardan ibarət olduğundan takırın səthi bərk və davamlı qabıqlı (qalınlığı 1-2 sm) olur. Quruduqda çoxbucaqlı çatlar əmələ gəlir. Bir qədər sonrakı inkişaf mərhələsində şibyələr, daha sonra halofil kolcuqlar, xeyli sonrakı mərhələdə isə yovşan peyda olur, torpağı primitiv şoran-şorakət takır torpağıdır.
423
Takır TAKSASİYA (lat. taxatio - qiymət) – bitkinin potensial məhsudarlığının təyini. Bax: meşə taksasiyası. TAKSON – Xüsusiləşmiş (ayrılmış) canlılar qrupu. T.-un 2 xarakte- rik xüsusiyyəti var. T. formal surətdə ayrılmış taksonomik vahidindən (məs. növdən) real mövcud obyekt kimi fərqlənir. Ümumiyyətlə növ takson deyil. T. ilk növbədə sistematiklər tərəfindən rəsmi qəbul edilməlidir, yəni o müəyyən ranq tutmalıdır.
taksondan fərqləndirən hər hansı xüsusiyyət. T.ə.-in 5 tipi mövcuddur. 1-ci tip morfoloji əlamətləri, 2-ci tip maddələr mübadiləsi xüsusiyyətləri, 3-cü tip ekoloji əlamətləri, 4-cü tip etoloji əlamətləri, 5- ci tip coğrafi əlamətləri. Bir çox T.ə. (məs. kimyəvi, xromosom, fizioloji və etaloji xüsusiyyətlər və s. təsnifat üçün çox qiymətlidir). TAKSONOMİK KATEQORİYA – iyerarx taksonların səviyyəsindən biri (yarımnöv, növ, cins və i.a.).
klassifikasiyasının nəzəri prinsipləri, metodları ilə məşğul olur (tip, si- nif, dəstə, cins, növ, yarımnöv). T. termini O. Dekandol (1813) tərəfindən irəli sürülmüşdür. TALA – Meşəlik içərisində açıq (meşəsiz) sahə TALASSOFİL ORQANİZMLƏR (yun. thalassa - dəniz) – yalnız dəniz və okeanlarda yaşayan orqanizmlər (kitlər, delfinlər, dəniz kirpisi, bir çox balıqlar, akula və s.).
sunlar, göbələklər, şibyələr). TAM SAKİTLİK ZONASI – qoruğun daxilində təbii proseslərə insanın istənilən müdaxiləsi qadağan olunan ərazi (zona). TAM SIRADAN ÇIXMIŞ (DÖYƏNƏK) OTLAQ (SBOY) – Həddən artıq tapdanmış otlaq: ot örtüyü tamamilə məhv edilmişdir (dağılmışdır). Fitomeliorasiya yolu ilə bərpası tələb olunur.
həşəratların) özünü ölülüyə vurmaq qabiliyyəti ilə qoruyucu reaksiyası. TANATOLOGİYA – ölüm problemlərinin bioloji və fəlsəfi aspektlərini öyrənən elm. TANNİN (fr. Tannin – dərini aşılamaq) – Zülallarla və bir çox başqa polimerlərlə (sellüloz, pektin maddələri) möhkəm rabitə əmələ gətirmək qabiliyyəti olan, bitkilərdə geniş yayılmış fenol birləşmələri qrupu. Bitki mənşəli aşılayıcı maddələr tannid adlanır. T. aşı bitkilərinin 424
kökündə, oduncağında, yarpağında və meyvəsində olur. T. dərinin aşılanmasında, pambıq parçaların boyanmasında və tibbdə (büzücü maddə kimi) işlədilir. TAPDALANMA – insan və heyvanlar tərəfindən tapdalanma nəticəsində torpağın bərkiməsi və bitki örtüyünün zədələnməsi (məhv edilməsi).
tapıldığı və ya müşahidə olunduğu yer. TARİXİ AMİL – cəmiyyətin tarixi inkişafı gedişi ilə yaranaraq təbii mühitə təsir göstərən amil (məs. Yerin atmosferində son 100 il ərzində CO 2
TARAKANLAR, YÜYÜRÜKLƏR (Blattoptera) – cücü dəstəsi. 3000-dək, Azərbaycanda isə 8 növü var. T.-nın növündən asılı olaraq inkişafa 2 aydan 3-4 ilə qədərdir. Azərbaycanda evlərdə qara T. və kürəni T., təbii şəraitdə isə Misir T.-ı və tünd T. ən çox təsadüf edilir. Əsasən gecələr fəal olurlar. Xəzəllərin altında, torpaqda, çörəkxanalar- da, evlərdə və s. yaşayır. Bəzi T. xəstəlikləri və helmintləri yayırlar. Mübarizə tədbirləri sanitariya-profilaktika və kimyəvi üsullardadır.
boyunca və tarla daxili əkin sahələrinin kənarı ilə salınmış meşələr. T.m.z. səthi axımın qarşısını alır, güclü küləklərin təsirini azaldaraq torpağı eroziyadan qoruyur, onun su, temperatur və qida rejimini yaxşılaşdırır, sahələrdə qarın bərabər paylanmasına və tədricən əriməsinə şərait yaradır, torpaqdan rütubətin buxarlanmasını azaldır. Bütün bunlar kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını yüksəldir. Müəyyən edilmişdir ki, T.m.z. ilə əhatə edilmiş tarlada kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsulu açıq sahədəki tarlaya nisbətən 20-25% artıq olur. Azərbaycan Respublikasında ilk meşə zolağı 1930-cu ildə Lənkəran- Astara rayonları ərazisində yaradılmış, sonralar Quba-Xaçmaz zonasında, Abşeronda, Gəncə-Qazax zonasında, Muğan düzündə, Qarabağda, Mil və Şirvan düzlərində 12 dövlət meşə zolağı salınmışdır.
yağlı, efir yağlı və lifli T.b. T.b.-dən ən əhəmiyyətlisi kauçukverən, quttaperçalı, aşı, boyaq, dərman, narkotik və s. bitkilərdir. Azərbaycan Respublikasında T.b.-dən kartof, günəbaxan, pambıq, kənaf, tütün, dərman bitkiləri və s. becərilir.
öyrənən ekologiya elminin bölməsi. T.e. orqanizmlər tərəfindən binaların, texnikanın pozulmasını (dağılmasını) öyrənir. Məs. ağac qurğuların ev göbələkləri tərəfindən, bənd, gəmilərin dibinin bioloji Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|