43
Albuminlərə insan və heyvanların qan zərdabında, beyin-haram ilik
mayesində, əzələlərdə, sinir toxumasında, süddə (laktoalbumin), yumurta zülalında
(ovalbumin) və s.-də rast gəlinir. Zərdab albumininin tərkibində bir polipeptid
zənciri vardır ki, o da 600-ə yaxın aminturşusunun qalığından əmələ gəlmişdir.
Qlobulinlərin molekul kütləsi 100-300 min dalton arasında dəyişir. Bu
zülallara qan plazmasındakı fibrinogen, zərdab qlobulinləri (α-, β- və γ- qlobulin-
lər), süd qlobulinləri (laktoqlobulinlər), əzələ qlobulinləri, yumurta sarısındakı
ovoqlobulinlər və qeyriləri aiddir.
Bu qrup zülallar ən çox bitkilərdə olur. Molekul kütlələri az olmaqla, 26-40
min dalton arasında tərəddüd edir. Prolaminlərə misal arpada olan qordeini,
qarğıdalıdakı zeini, buğda və çovdarda olan qliadini, vələmirdəki avenini və
başqalarını göstərmək mümkündür.
Zəif (0,2-2,0 %-li) qələvi məhlullarında həll olur, suda, neytral duzların duru
məhlullarında isə həll olmur. Bunlara buğda qlüteini, düyü orizenini, qarğıdalı
qlütelini və qeyriləri aiddir. Buğda kleykovinasının çoxunu qlütelinlər təşkil edir.
Bu zülalların toxumda miqdarı 1-3%-ə qədərdir.
Turşularda həll olur. Bu zülalların tərkibində diaminomonokarbon turşuları
(lizin, arğinin) çox olduğundan (20-30%) əsasi xassə daşıyır və azotun miqdarı da
nisbətən artıqdır, yəni 18%-ə yaxındır. Histonlarda triptofan olmur. Bunların mole-
kul kütlələri 5-37 min arasında dəyişir. Bunlar nüvə zülalları hesab edilir. Çünki
əsas nüvədə DNT-kompleksləri şəklində xromatində yerləşir.
Histonlar vəzifələrinə görə quruluş və genetik zülallar sayılır. DNT-nin
fəallığını azaltmaqla RNT-nin sintezini ləngidir.
Bu zülallarda əsaslıq xassəsi daha çoxdur. Aminturşu tərkibinin 60%-dən
çoxunu, bəzi hallarda 80%-ni arginin təşkil edir, tirozin, triptofan, sistein,
asparagin turşusu və metionin olmur. Molekul kütlələri 10 mindən çox deyildir.
Protaminlər az yayılmışdır. Bunlar əsasən spermada (klupein) və balığın
kürüsündə olur.
Fibrilyar quruluşa malik olmaqla istinad toxumalarının quruluşunda və
mexaniki müdafiədə iştirak edir. Bu qrup zülallara kollagenlər və keratinlər aiddir.
Kollagenlər birləşdirici toxumada olan fibrilyar zülallardır. Buraya sümük,
qığırdaq, vətərlər, bağlar və birləşdirici toxumanın qeyri-zülalları aiddir. Bunlar
birləşdirici toxumanın quruluş zülallarıdır.
5. Mürəkkəb zülallar, tərkibi, yayılması, bioloji rolu: Mürəkkəb zülallar
sadə zülallarla qeyri-zülal təbiətli maddələrdən ibarətdir. Onlar hidroliz olunduqda
sadə zülallara, fosfat turşusuna, nuklein turşularına, lipidlərə, metallara və bir sıra
başqa birləşmələrə ayrılır.
44
Mürəkkəb zülallara nukleoproteidlər, xromoproteidlər, fosfoproteidlər, lipo-
proteidlər, qlikoproteidlər (mukoproteidlər), metalloproteidlər, metalloid-proteidlər
aiddir.
Nukleoproteidlər və ya nüvə zülalları bitki və heyvan hüceyrələrində olur.
Nukleoproteidlərin tərkibində qeyri-zülal təbiətli maddələr nuklein turşu-
larıdır. Nuklein turşuları 2 növdən ibarətdir. Onlardan bir qrupuna dezoksiri-
bonuklein turşuları (DNT) və digərinə isə ribonuklein turşuları (RNT) deyilir.
Bunlar özləri də mürəkkəb maddələrdir və mononukleotidlərin polimerləşməsindən
əmələ gəlmişdir. Nuklein turşularının əmələ gəlməsində 3 müxtəlif qrup maddələr:
azotlu əsaslar, pentozalar və fosfat turşusu iştirak edir.
Xromoproteidlər tərkibində sadə zülallar-dan başqa müxtəlif rəngli maddələr
də saxlayır. Bunlara misal eritrositlərdə olan hemoqlobini, əzələlərdə olan
mioqlobini, bitkilərin xlorofilini, gözün torlu təbəqəsindəki rodopsini və başqala-
rını göstərmək mümkündür.
Hemoqlobin sadə zülal qlobinə prostetik qrup olan hemin birləşməsindən
əmələ gəlir. Bir molekul qlobinlə dörd molekul hem birləşir, hemin hər moleku-
lunda bir atom da dəmir vardır.
Əzələlərdə olmaqla, hemoqlobinə nisbətən bəsitdir. Mioqlobin molekulda
bir hem molekulu və 153 aminturşusunun qalığından əmələ gəlmiş bir polipeptid
zəncirindən ibarət zülal molekulu vardır. Bunun oksigenə hərisliyi hemoqlobindən
artıqdır.
Fermentlərdən katalaza, peroksidaza, sitoxromlarda xromoproteidlərə aiddir.
Bunların prostetik qrupları hemə yaxın maddələrdir.
Flavoproteidlər və rodopsin də xromoproteiddir. Flavoproteidlərin prostetik
qrupu B
2
vitamini, rodopsininki isə A vitaminidir.
Rodopsində A-vitamini 11-sis-retinal şəklindədir.
Rodopsin gözün torlu qişasının fotoreseptor təbəqəsində (membrana) zülal-
ların 80-85%-ni təşkil edir.
Bu qrup mürəkkəb zülalların tərkibində sadə zülallardan başqa prostetik
qrup: dəmir, mis, sink, kobalt, kalsium, flüor və qeyri elementlər də olur. Metallo-
proteidlərdən qaraciyər və dalaqda olan fermentlərdə dəmir (20%) və sink vardır.
Bu zülal orqanizmdə dəmirin deposu sayılır.
Hemosiderin də tərkibində dəmir saxlayan zülaldır. Bunda 25% nukleotid və
karbohidrat vardır. Bu zülal əsasən retinukloendateli hüceyrələrində olur.
Fosfoproteidlərin tərkibində prostetik qrup olaraq fosfat turşusuna təsadüf
olunur. Bu da serinfosfat və treoninfosfat şəklindədir.
Fosfoproteidlərə misal süddə olan kazeini, yumurta sarısındakı ovovitellini,
balıq kürüsündəki ixtulini və s.-ni göstərmək olar. Bunlar ehtiyat qida zülalları
sayılır. Fosfoproteidlər heyvanların bəzi üzvlərində (məsələn: qaraciyərdə) fosfat
Dostları ilə paylaş: |