Qo’qon xonligi madaniyati

Rossiya bosqini. 1864-yil-may oyida Qo’qon xonligi hududiga Sharq tomondan 
polkovnik Chernyaev qo’mondonligidagi Rossiya qo’shinlari, G’arbdan polkovnik 
Verevkin qo’shinlari bostirib kirdi. Ular tomonidan Qo’qon xonligining muhim va 
tayanch shaharlari- Avliyoota, So’zoq, Turkiston shaharlari egallandi. Bosqinchlar 1864-
yil 14-iyulda Chimkentga yurish boshladilar. Bu orada Qo’qon xoni Sayyidxon va 
lashkarboshi Mulla Alimqul bor kuchlarini to’plab, Chimkent atrofida jangga 
tayyorlandilar. Turkiston shahri yaqinidagi Iqon qishlog’ida uch kun davomida qattiq jang 
bo’ldi. Manbalarda yozilishicha, jangda shunday qirg’in bo’ldiki, o’liklardan tepalar hosil 
bo’ldi. Jangda Mulla Alimqul qo’shinlari g’olib chiqdi, Chernyaev qo’shinlari jangda 
engilib orqaga chekinishga majbur bo’ldi. 
Mulla Aliquli o’z qo’shinlarini bosqinchilar egallagan shaharlarni ozod qilish uchun 
jangga tayyorlayotgan bir paytda Buxoro amiri Muzaffarning Qo’qon xonligi xududlariga 
bostirib kirganligi to’g’risida xabar olindi. Mulla Alimqul o’z qo’shinlari bilan Qo’qon 
himoyasiga otlanishiga majbur bo’ldi. Vaziyat Chernyaevga qo’l keldi, uning qo’shinlari 
Orenburg otryadlari bilan Sayramda qo’shilib, 1864-yil 14-sentabrda Chimkentga 
yangidan yurish uyushtirdi va shaharni bosib oldi. 
Chernyaev 1864-yil 2-oktabr kuni Toshkentga hujum boshladi. Toshkent Qo’qon 
xonligining eng yirik, muhim strategik ahamiyatga molik shahari bo’lib, uzunligi 25 
chaqirim, eni 2-3 metr, balandligi 5-7- metr bo’lgan devor bilan o’rab olingan edi. Devor 
tepasining kengligi 2 m. bo’lib, mudofaa minoralari, o’q otadigan shinaklari bo’lgan, 
devor atrofi suv to’ldirilgan zovur bilan o’rab olingan edi. 
Toshkent 
mudofaachilarining 
mardona 
harakati 
tufayli 
Chernyaev 
qattiq 
mag’lubiyatga uchradi, 72 zobit va askarni yo’qotdi. Chimkentga qaytishga majbur bo’ldi. 
Chernyaev 1864-1865-yil qishini tayyorgarlik bilan o’tkazdi, uning qo’shinlari Sibir 
va Orenburgdan etib kelgan qurol-yarog’, yangi batalyonlar, sapyorlar rotalari bilan 
to’ldirildi. Mahalliy aholi orasida o’z Vataniga xiyonat qiluvchi, dushmandan panoh 
izlovchilar ham topildi. Abdurahmonbek, Saidazimboy, Soatboy kabi sotqinlar 
Toshkentni egallashda Chernyaevga ko’maklashdilar. 1865-yil bahoridan Chernyaevning 
yangi hujumi boshlandi. 28-aprel kuni Chirchiq daryosi qirg’og’idagi Niyozbek qal’asini 
egallab, Toshkentni suv bilan ta’minlab turuvchi Kaykovuz anhoriga Chirchiq daryosidan 
suv chiqarib beruvchi to’g’onni buzib tashlab, shahar aholisini suvsiz qoldiradi. 
Amirlashkar Alimqul katta qo’shin bilan Qo’qondan Toshkentga etib keladi. Toshkent 
uchun shiddatli janglar bo’ldi. 9-may kuni Solor arig’i bo’yida katta jang bo’ldi. Alimqul 
og’ir yarador bo’ladi va halok bo’ladi. Nihoyat shahar himoyachilarining qarshiligi 
sindirildi, 15-iyun kuni Chernyaev Toshkentni zabt etdi. Orenburg general-gubernatorligi 
tarkibida Turkiston viloyati tuzildi, uning harbiy gubernatori etib M.Chernyaev 

tayinlanadi. 

Chernyaev 1866-yil-yanvarida Jizzaxga hujum qiladi va mag’lubiyatga uchraydi. 
O’zboshimchaligi uchun Chernyaev Sankt-Peterburgga chaqirib olinadi, o’rniga general 
D.Romanovskiy tayinlanadi. 
Romanovskiy Sibir va Orenburgdan yordam olib Buxoro amirligiga qarshi yurish 
boshladi. Rossiya imperiyasi qo’shinlari tomonidan Qo’qon xonligi hududlari bosib 
olinayotgan paytda Buxoro amiri tomoshabin bo’lib turgan bo’lsa, endi Buxoro amirligi 
hududlariga hujum boshlangan paytda Qo’qon xoni Xudoyorxon sukut saqlab turdi. 
Modomiki u amir Muzaffar homiyligida Qo’qon taxtini uchinchi-marta egallagan edi. 
1866-yil may oyida Erjarda bo’lgan jangda amir Muzaffar qo’shinlari yengildi, amir 
Jizzaxga qochdi. Romanovskiy yurishni Xo’jand tomonga yo’naltirdi, 1866-yil 19-22-
may kunlari bo’lgan qattiq janglar natijasida Xo’jandni egalladi. 1866-yil avgustda 
Orenburgdan general-gubernator Krijanovskiy Toshkentga keldi va Romanovskiy bilan 
birgalikda Buxoro amirini tobe qilish harakatini boshlashdi. Katta qo’shin tortib 1866-yil 
oktabrda O’ratepa viloyati, Zomin qal’asini bosib oldi. Jizzax uchun qattiq jang bo’ldi. 
Jizzax shahri balandligi 4 metr va eni 3 metrlik ikki qavat devor bilan o’rab olingan 
bo’lib, qal’aga o’xshardi. Shaharda 10 ming himoyachi askar, 53 to’p bor edi. 
Himoyachilar shaharga kirib-chiqadigan darvozalarni tuproq bilan ko’mib tashlab, yo 
hayot, yo o’lim deb jang qildilar. 11-18-oktabr kunlari bo’lgan jang natijasida 
bosqinchilar Jizzaxni egalladi. Himoyachilardan 6000 kishi halok bo’ldi, 2000 kishi asirga 
olindi. Istilochilar atigi 100 ga yaqin kishi yo’qotdi. Bosqinchilar huvullab qolgan 
shaharni talon-taroj qildilar. Xo’jand, O’ratepa, Jizzaxda qonli janglar bo’layotgan bir 
paytda Qo’qon xoni, Buxoro amiri qayerda edi, ular nima karomat ko’rsatdi? degan tabiiy 
savol tug’iladi. Ular o’z joyida, hali ham o’zlarini davlat boshlig’i, hukmdor deb hisoblar 
edilar, ammo biron- bir tadbir ko’rishga ojiz, vaziyatni to’g’ri tahlil etishga aql-farosatlari 
ham etmas edi, shekilli. Ular bosqinchilarni emas, biri-ikkinchisini mag’lub qilish, ko’zini 
o’yishga harakat qilardi. Bo’linganni bo’ri yer, deb shuni aytsalar kerak-da. 
Rossiya imperatori Aleksandr II ning 1867-yil 11-iyuldagi farmoniga binoan 
Turkiston general-gubernatorligi va uning tarkibida Turkiston harbiy okrugi tuzildi. 
General-gubernator va okrug qo’mondoni etib general-ad’yutant K.P. fon Kaufman 
tayinlandi. Unga biror davlatga urush e’lon qilish, sulh tuzish, harbiy-ma’muriy, 
moliyaviy-iqtisodiy, fuqarolik ishlarini mustaqil hal qilish huquqlari berilgan, shu boisdan 
u «yarim podsho» deb atalardi. Bu tadbir Rossiya imperiyasining O’rta Osiyoni bosib 
olish yo’lidagi harakatida yangi bosqich bo’ldi. 
Fon Kaufman Samarqandga tomon yurish boshladi. 1868-yil 1-may kuni shahar 
yaqinidagi Cho’ponota tepaligida Buxoro amiri qo’shinlari bilan jang qilib, ularni 
osongina mag’lubiyatga uchratdi, bir paytlar dovrug’i olamni tutgan Samarqand 2-may 
kuniyoq deyarlik jangsiz dushmanga taslim bo’ldi. Bu voqeadan dunyo hukmdorlari, 
jumladan, Rossiya podshohi ham hayratlangan. Buxoro amiri Muzaffar Samarqandning 
bosib olingani to’g’risidagi xabarni etkazgan odamni osib o’ldirishga farmon berib, o’zi 
alamidan yig’lagan. 
Buxoro amiri o’z qo’shinlarini to’plab dushmanni daf etish uchun Samarqand tomon 
yurdi. Fon Kaufman bu xabarni eshitib Buxoro tomon yurdi. Ikki tomon qo’shinlari 
Zirabuloqda 1868-yil 2-iyunda to’qnashdi, qattiq jang bo’ldi, amir qo’shinlari tor-mor 
etildi. Bu orada istilochilarga qarshi Samarqandda qo’zg’olon ko’tarildi. Shaxrisabz, 

Kitob beklari Jo’rabek va Bobobek hamda amirning o’g’li Abdumalik To’ra 27-may kuni 

Samarqandga qo’shin bilan etib kelib, qo’zg’olonchilar bilan birgalikda fon Kaufman 
tomonidan Samarqandda qoldirilgan polkovnik Nazarov va-mayor Shtempel boshliq 
harbiy qismlar bilan qattiq jang qildilar. Jang 8 kun davom etdi. 500 kishidan iborat 
dushman kuchlaridan 275 tasi o’ldirildi va yarador qilindi. Samarqanddagi voqealardan 
xabar topgan fon Kaufman zudlik bilan Samarqandga qaytib keladi va 8-iyun kuni 
shaharni to’plardan yoppasiga o’qqa tutishga, aholini beomon otish, shaharni yondirishga 
buyruq beradi. Aholi qirg’in qilindi, masjidlar va tarixiy yodgorliklar yondirildi, qadimiy 
noyob moddiy va ma’naviy obidalar Peterburgga olib ketildi. 
1968-yil 23-iyunda Kaufman bilan amir Muzaffar o’rtasida sulh bitimi imzolandi. 
Buxoro amirligi Rossiyaning vassaliga, ya’ni xorijiy mamlakatlar bilan mustaqil aloqalar 
qilaolmaydigan davlatga aylantirildi. Sulhga binoan Xo’jand, O’ratepa, Jizzax, 
Samarqand, Kattaqo’rg’on Rossiya imperiyasi tarkibiga kiritildi, amir oltin hisobida 125 
ming tilla (500 ming rubl) tovon to’lash, rus savdogarlari uchun amirlikda qulay sharoit 
yaratish majburiyatini oldi. Bunday bosqinchilik, talonchilik sulhi aholi yuqori tabaqa 
vakillarining nafratini kuchaytirdi. Abdumalik, Jo’rabek va Bobobek kuchlari nafaqat 
bosqinchilarga, shuningdek, amir Muzaffarga qarshi ham qaratiladi. Ular Abdumalikni 
amir deb e’lon qiladilar. Amir Muzaffar endi bosqinchilarga emas, fon Kaufman 
yordamida o’z vatandoshlariga qarshi urushga kiradi va 1870-yil avgustda ularni kuch 
bilan bostirib, o’z taxtini saqlab qoladi. Shahrisabz va Kitob bekliklari amirlik tarkibida 
qoladi. 
Rossiya hukumati o’zining O’rta Osiyodagi bosqinchilik harakati bilan G’arb 
mamlakatlari, jumladan, Angliya bilan munosabatlarni keskinlashtirmaslik tadbirlarini 
ham ko’rdi. Rossiyaning Londondagi elchisi F.I.Brunov va Angliya tashqi ishlar vaziri 
lord Klarendon o’rtasida bo’lgan muzokaralar bunga misol bo’la oladi. Ular Turkiston 
«bufer» zonasi, ya’ni O’rta Sharqda Rossiya bilan Angliya yerlari o’rtasida birini-biriga 
tutashtirmaydigan betaraf hudud masalasini muhokama qildilar. 1873-yilda Angliya va 
Rossiya o’rtasida Afg’onistonning Angliya ta’sirida bo’lishi, uning shimoliy qismi va 
Amudaryo bo’ylari «betaraf hudud» bo’lib qolishi to’g’risida bitim imzolanadi. Bu bitim 
Rossiya imperiyasiga endi Xiva xonligi taqdirini hal qilishga kirishishga qulay imkoniyat 
yaratdi.