Qo’qon xonligi madaniyati

4. SIYOSIY TARQOQLIK SABABLARI VA OQIBATLARI 

Vatanimiz tarixining xonliklar davri o’zbek davlatchiligi tarixida inqirozga yuz tutish 

davri hisoblanadi. Uning hukmdorlari Rus davlati tajovuzlariga e’tiborsizlik, 
mas’uliyatsizlik qildi. O’zaro urushlar girdobiga botib, katta kuchlarni behuda qurbon 
qildi, mamlakat boyligini besamar ishlarga sovurdi. Vaqtini aysh-ishrat, kayfu safoda 
o’tkazdi. 
Taniqli o’zbek yozuvchisi Abdulla Qodiriy o’zining «O’tgan kunlar» romanida 
Yusufbek hoji tilidan quyidagi alamli so’zlarini bayon etadi. «Maqsadlari juda ochiq ... 
Bittasi mingboshi bo’lmoqchi, ikkinchisi Normuhammadning o’rniga o’tirmoqchi, 
uchinchisi yana bir shaharni o’ziga qaram qilmoqchi. Ittifoqning nima ekanligini 
bilmagan, yolg’iz o’z manfaati, shaxsiyati yo’lida, bir-birini yeb, ichgan mansabparast, 
dunyoparast va shuhratparast muttahamlar Turkiston tuprog’idan yo’qolmay turib, bizning 

odam bo’lishimizga aqlim etmay qoldi ... Biz shu holatda ketadigan, bir-birimizning 

tegimizga suv quyadigan bo’lsak, yaqindirki, chor istibdodi Turkistonimizni egallar va biz 
bo’lsak o’z qo’limiz bilan kelgusimizni o’ris qo’liga qoldirgan bo’larmiz». 
Haqiqatdan ham shunday bo’ldi. Turkiston jahon taraqqiyoti jarayonidan tobora 
chetda qola bordi, ilg’or davlatlardan orqada qoldi. 
Yurtboshimiz Islom Karimov xonliklar davri tarixiga yangicha nazar tashlar ekan, 
tarixchi mutaxassislarga quyidagi savollar bilan murojaat qiladi: «Nega jahonga Ahmad 
Farg’oniy, Muhammad Xorazmiy, Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Imom Buxoriy, Amir 
Temur, Ulug’bek, Alisher Navoiy, Bobur kabi buyuk siymolarni byergan bu millat XVII-
XIX asrlarga kelib, to shu choqqacha erishgan yuksalish darajalaridan tushib ketdi? Nega 
so’nggi uch asr mobaynida boshimiz qoloqlikdan chiqmay qoldi? Ajdodlarimizning qattiq 
qarshiligiga qaramay, chor Rossiyasining o’lkamizni nisbatan oson zabt etishida ana shu 
qoloqlikning ham o’rni bo’lmaganmikan?». (I.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. –
T., 1998.) 
Darhaqiqat, XVII-XIX asr jahon tarixiga moddiy va madaniy yuksalish davri bo’lib 
kirganligi ma’lum. Xususan, Yevropadagi bir qator mamlakatlarda ishlab chiqarish 
sezilarli darajada o’sdi, zavod-fabrikalar qurilib yangi texnik uskunalar bilan jihozlandi, 
temir yo’llar qurildi, qit’alararo dengiz yo’llari ochildi, mehnat unumdorligi oshdi, 
odamlarning moddiy va madaniy turmush darajasi ko’tarildi. O’rta Osiyo xonliklari ana 
shunday ijobiy jarayondan chetda qoldi, qoloqlikka yuz tutdi. 
O’zbek xonliklari hayotidagi qoloqlikning ildizi, sabablari nimalardan iborat? 
Qoloqlikka bir qator omillar sabab bo’ldi. 
Xonliklarning asrlar davomida o’zgarmay kelayotgan davlat idora usuli, tor doiradagi 
hukmdorlar zulmi taraqqiyotga g’ov bo’lib qolgan edi. 
Asrlar davomida bir butun bo’lib kelgan mamlakatning, bir iqtisodiy va madaniy 
makonda yashab kelgan aholining uchga bo’linib ketishi, xonliklar o’rtasidagi urushlar, 
har bir xonlik ichidagi parokandalik, boshboshdoqlik va o’zaro hokimiyat uchun tinimsiz 
davom etgan ichki kurash, ig’vo-fasodning avj olishi, o’zaro nizo-janjallar, urushlar 
viloyat va tumanlarni, qolaversa butun mamlakatni xonavayron qilardi. 
Xonliklar o’rtasidagi o’zaro urushlar, etnik nizolar qabilalar ko’chishini keltirib 
chiqarardi yoki ular zo’rlik bilan yashab turgan joylaridan ko’chirilar edi. Bu jarayon 
etnik guruhbozlikni keltirib chiqarardi, qabilalarning etnik aralashuviga, bir butun xalq 
bo’lib qovushishiga, jipslashishiga xalaqit berardi. Davlat darajasida ham, viloyatlar 
darajasida ham yagona xalq, yagona Vatan tushunchasining qadri anglab olinmadi. 
Odamlarni Turkistonni, xalqni birlashtirish g’oyasi ostida uyushtira oladigan yo’lboshchi 
topilmadi. 
Aholi xon va beklarning, lavozimdagi amaldorlarning zo’ravonligidan, 
o’zboshimchaligidan, suiiste’mollaridan, g’ayriqonuniy soliq va to’lovlardan azob 
chekardi. Turmush darajasi past bo’lib, aholi iste’mol uchun eng zarur bo’lgan tor 
doiradagi oddiy buyumlar va mahsulotlar bilan qanoatlanardi. Ishlab chiqarishning faqat 
iste’molga yo’naltirilganligi iqtisodiyotning o’sishi uchun turtki berolmasdi. 
Xonlar va saroy amaldorlari ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojiga xalaqit berayotgan 
ishlab chiqarish usulini himoya qilardi. Asosiy boylik bo’lgan yerga mulkchilikning eski 
usuli bir necha asrlardan beri o’zgarmasdan kelardi. Xonliklarda hukmdor yerning birdan-
bir egasi bo’lib, yer ishlovchilarga - dehqonlarga xatlab, ijara tarzida biriktirilgan edi. 

Dehqon yer egasi emas, yerdan olingan hosilning egasi edi. Shu boisdan dehqon yerni 

asrab avaylashga, uning unumdorligini oshirishga intilmasdi, manfaatdor emasdi. Dehqon 
yer egasi bo’lmagani uchun boshqa joylarga ketaverardi. 
Dehqonchilik nochor ahvolda edi. Yerga ishlov berish o’sha-o’sha bir juft xo’kiz, 
so’qa-omoch darajasida qolib ketgan edi. Irrigatsiya inshootlariga ahamiyat pasayib, 
sug’oriladigan yer-maydonlari qisqarib borardi. 
Xonliklarda sanoat ishlari rivojlanmadi. Oltingugurt, rangli metallar, marmar, 
toshko’mir, neft kabi tabiiy boyliklar to’la bo’lgan konlar bo’lsa-da, ularni izlab topish, 
qazib olish, kon-tog’ ishlarini yo’lga qo’yishga befarqlik qilindi. O’lkada etarli darajada 
yirik daryolar bo’lsa-da, ularda baliqchilikni rivojlantirish, kemasozlikni yo’lga qo’yish 
hech kimning xayoliga kelmasdi. 
Tovar-pul munosabatlari rivojlantirilmadi. Daromad iste’mol va qo’shin xarajatlarini 
zo’rg’a qoplardi, pul, oltin-kumush xon va amaldorlarning xazina to’plash manbai bo’lib 
qolgan edi, iqtisodiyot rivoji uchun sarflanmasdi, o’lik mol sifatida saqlanardi, kapitalga 
aylanmasdi. 
Xonliklarning savdo munosabatlarida hamon ayirboshlash tarzi davom etardi. O’rta 
Osiyo jahon bozoridan ajralib qolgani ustiga, yagona ichki bozor ham tashkil topmagan 
edi. 
Umuman, Turkiston xonliklarining jahon taraqqiyotidan orqada qolib ketishining 
quyidagi obyektiv va subyektiv sabablarini ko’rsatishimiz mumkin.