mülahizəsidir. Əslində,
onar, onal
sözləri üçün əsas
ona
sözü
olmalı,
-r, -l
isə təsirlik və növ şəkilçiləri kimi ayrılmalıdır.
Bu söz dialekt və şivələrimizin bəzilərində indi də müşahidə
olunur.
89
Tütümək
feli də çox az müşahidə edilən sözlərdən olub,
«burnunun ucu tütüsün»
frazeoloji vahidinin tərkibində
qalmışdır:
Sizi görüm, ağ gün eşidəndə burnunuzun ucu
tütüsün!
(32) Burada
tütümək
sözü tüstüləmək, yanmaq,
beləliklə, məcazi mənada – göynəmək mənasındadır. Bu söz
tüstüləmək mənasında başqa türk dillərində də vardır.
L.Budaqov türk-tatar dillərində
tütümək, tütəmək
– tüstüləmək,
papiros çəkmək fellərinin olduğunu göstərib, aşağıdakı misalı
vermişdir:
Atəşim yanmadan dütünüm dütür
– odum yanmadan
tüstüm tüstüləyir.
90
Bunlarla yanaşı, bir sıra başqa türk
dillərində, o cümlədən:
türkmən
91
və qaraqalpaq
92
dillərində
tute
, başqırd dilində
tötəü
sözləri də tüstüləmək deməkdir. Məlumdur ki, bu sözdən
«tütün» və «tüstü» mənalarında
tütün
sözü də əmələ gəlmişdir.
N.K.Dmitriyev qeyd edir ki,
tütün
sözü tüstü mənasında daha
sabitdir və bütün türk dillərində işlədilir,
tütün
(bitki) mənasında
isə yalnız Azərbaycan, türk, türkmən
93
dillərində müşahidə
olunur. Qeyd etməliyik ki,
tütün
sözü bizim müasir dilimizdə
tüstü mənasında yoxdur,
tütümək
feli isə dialektoloji lüğətlərdə
öz əksini tapa bilməyib.
94
89
.: . . .
Бах Р Я Р ц с т я м о в Мцасир Азярбайъан ядяби дили цчцн
архаикляш
.
.
миш фелляр Дилчилик мяъмуяси Низами адына
,
Ядябиййат вя Дил институтунун ясярляри XVII
,
, 1963,
ъилд Бакы
.19-20.
сящ
90
. .
…
Л Б у д а г о в Сравнительный I.
.385.
сящ
91
.
, 1962,
.666.
Тцркмян дилинин сюзлцги Ашгабат
сящ
92
-
,
Каракалпакско русский словарь Москва, 1958,
.665.
сящ
93
. . .
,
, 1962.
Н К Д м и т р и е в Строй тюркских языков Москва
94
,
Ону да дейяк ки тцтцсцн
,
сюзц дя дахил олмагла мящялли вя
архаик сюз
«
»
лярин бир чоху
Даьылан тифаг ын сонракы
няшрляриндя редактор вя тяртибчиляр тя
ряфиндян тящриф
.
,
едилмишдир Мясялян тцтцсцн
1936-
сюзц пйесин
ъы ил няшриндя
140
Qonum
sözü indi canlı danışıq dilində olduğu kimi, pyesdə
də
qonşu
sözü ilə birlikdə,
qonum-qonşu
şəklində işlənmişdir.
Bu sözə yalnız pyesin ilk nəşrinin son məclisində Kərbəlayi
Rəhimin dilindəki
«Ay qonum, ay qonşu, ay allahı sevən, bir çölə
çıxın!»
cümləsində ayrıca rast gəlirik. Hər iki sözün kökü «Kitabi-
Dədə Qorqud»da işlənmiş
qonmaq
felidir:
Gətirib qara otağa
qondurdular. Oğuz yenə əyyamla gəlib yurduna qondu; Ol (qırx)
namərdlər dəxi bir yerdə qonmuşlardı
və s. Bu misallardakı
qonmaq
sözlərini birinci cümlədə oturmaq, ikincidə sakin olmaq,
üçüncüdə düşmək, düşərgə salmaq, dayanmaq, oturmaq
mənalarında başa düşmək olur.
Qonum-qonşu
sözünün tə-
rəflərində də bu mənalar müəyyən dərəcə qalmışdır. Görünür,
qonmaq
felinin üzərinə sinonim isim düzəldən şəkilçilər
(-um,
-ış>şı)
artırılmaqla
qonum
və
qonşu
sözləri düzəldilmiş,
bunlardan birincisi tədricən məhdudlaşmış, ikincisi üstünlük
qazanmışdır.
Sözlərin fonetik tərkib və məna cəhətdən arxaikləşməsi
müxtəlif səbəblərlə bağlıdır. Bəzi sözlər öz sinonimləri tərəfindən
məhdudlaşdırılmış və fəal sözlər sırasından çıxarılmışdır. Bəzən
alınma söz xalis Azərbaycan sözlərinin təsiri ilə, bəzən əksinə,
xalis Azərbaycan sözləri alınmaların təsiri ilə arxaikləşmiş, bəzən
də alınmalar bir-birini sıxışdırmışdır. Məsələn, qədim tarixə malik
olan türk mənşəli
don
sözünün
–luq
şəkilçisi ilə birləşməsi
(
.
,
.62)
ред Мир Ъялал сящ
дутсун, 1938-
(
.
ъи ил няшриндя ред
. .
,
.27)
Я Й Ъяфяров сящ
тутсун, 1956-
(
ъы ил няшриндя тяртибчи
.
,
.75)
А Заманов сящ
дутсун шяклин ;
дя шалаг
сюзц чолаг (1936,
.42,
сящ
1938,
.10);
сящ
шцклядирсян
сюзц шцккцдцрсян (1936,
. 42, 1938,
.10);
сящ
сящ
шюккцдцрсян (1956,
.81);
сящ
шахымаг фе
ли
//
шаьыйыр шыьыйыр (1935,
.15);
сящ
//
чахды шахыйыр (1936,
.57, 86, 87; 1938,
. 24, 50, 51),
сящ
сящ
//
чахды
шыьыйыр (1956,
.72, 93, 94);
сящ
онялтсин
фели йюнялтсин (1935,
.77),
сящ
ованд
(1938,
.50),
елясин
сящ
увантсын (1956,
.92)
сящ
шякилляриндя
,
йазылмыш вя орижинала диггят йетирилмямиш йахуд орижинал
дцзэцн охунма
.
1966-
мышдыр Бу барядя
ъы илдя ейниля мялумат
, (
: . .
.
-
«
» ,
вермишикся дя бах В И Ленин ад АПИ нин Елми ясярляр и XI
, 1966, 4,
.111),
серийа
№ сящ
бу гейд
ляр сон икиъилдликдя дя нязяря
.
алынмамышдыр
141