Pyesin lüğət tərkibində əsərin yazıldığı dövrdən keçən
müddət ərzində köhnəlmiş, arxaik rəng almış və ya indi
arxaikləşməkdə olan bir sıra sözlər də vardır. Bu sözlərdə
arxaikləşmənin təzahür yolları müxtəlif olduğu kimi, onların
arxaikləşmə səbəbləri də fərqlidir.
Pyesdəki sözlərin bir qismi həm fonetik tərkib, həm də
mənaca məhdudlaşaraq, ümumişlək sözlər sırasından çıxmış və
arxaik rəng almışdır. Bəzi mənbələrə müraciət etdikdə belə sözlərin
qədim tarixi olduğu, indi də tamamilə sıradan çıxmayaraq
Azərbaycan dilinin bu və ya digər dialekt və şivəsində, qohum türk
dillərində işləndiyi aşkara çıxır.
Şübhəsiz, bir sıra belə sözlərin arxaikləşmə tarixi uzundur və
həmin sözlər pyesin dilinə daxil edildiyi dövrdə də bu proses davam
etmişdir.
Pyesin lüğət tərkibindəki maraqlı arxaik sözlərdən biri
onəltmək
felidir. Bu sözə pyesdə yaxşılaşdırmaq, uğurlu etmək
mənalarında, həm də bircə dəfə rast gəlirik:
Allah işini o n ə l t s
i n!
(59) L.Budaqov o n a r m ə k felinin türk-tatar dillərində
düzəltmək, yaxşılaşdırmaq,
82
V.V.Radlov həmin sözün eyni
fonetik tərkibdə qırğız, Krım tatarları və uyğurların dilində
yaxşılaşdırmaq, düzəltmək, ayaq üstə qoymaq, sağaltmaq,
xoşbəxt etmək, müvəffəq şəklə salmaq, uğurlu etmək,
83
S.Y.Malov isə qədim kitabələrin dilində (ö
nər
və
onar
şəkillə-
rində) düzəltmək, yaxşılaşdırmaq
84
mənalarında işləndiyini
göstərmişlər. Kaşğari də bu sözü yaxşılaşmaq mənasında izah
etmişdir:
sükel ongilti
– xəstə yaxşılaşdı.
85
«Kitabi-Dədə Qorqud»
boylarında da bu sözə rast gəlmək olur, həm də təkcə
onəl
şəklindən deyil, bu zəngin abidədə həmin felin
onar
şəklindən də
istifadə edilmişdir:
Oğlanın qırx gündə yarası o n ə l d i, sapasağ oldu.
82
. .
…
Л Б у д а г о в Сравнительный I,
. 147.
сящ
83
. . .
…
В В Р а д л о в Опыт I,
.1027-1028.
сящ
84
. . .
…,
С Е М а л о в Памятники
.407.
сящ
85
.
М а щ м у д К а ш ь а р и I,
. 216, 217,
сящ
III,
. 395.
сящ
138
Ucalardan ucasan, uca tanrı!...
Qara donlu kafirə at təpərəm,
İşimi sən o n a r! – dedi
.
86
Qeyd etməliyik ki, A.K.Borovkov təfsirin dilindəki
onamaz
felindən şübhəli qaldığını bildirmək üçün bu sözdən və onun
mənasını izah etdiyi sözlərdən sonra sual işarəsi qoymuşdur.
Lakin o bu sözün işləndiyi cümləni doğru tərcümə etmişdir:
Onəməz, həm getməz yenə gəlib aytur yol mənə berqil
– ne
otxodit i ne uxodit, snova pridə qovorit: day mne doroqu
(propusti menə) (Yaxşılaşmaz, getməz, yenə gəlib deyir: mənə
yol ver – məni azad elə).
87
Sözün tərkibi, quruluşu müəllifə ona görə şübhəli
görünmüşdür ki, bu sözün
onar //önər// onal //önəl// onqar
//onğar// onur //onqul
və s. formaları nisbətən çox nəzərə
çarpan formalar olduğu halda,
ona
şəkli nadir mənbələrdə özünü
göstərir. Söz kökünün
on//ön
olduğuna şübhə yoxdur. Lakin bu
söz həm fel, həm də əşya və ya əlamət bildirən söz kimi
işlənmişdir:
-ar, -al, -qar, -ğar
şəkilçilərinin fel əmələ gətirdiyi,
yəni ad bildirən
on
sözündən fel düzəltdiyi məlumdur.
E.V.Sevortyan bu sözdən
–a
şəkilçisinin vasitəsi ilə düzəltmək,
yoluna salmaq, sazlamaq, sahmana salmaq, razılığa gəlmək,
istəmək və s. mənalarda (türk dilinin dialektlərində, salar, qırğız
dillərində)
ona
felinin əmələ gəldiyini də göstərmişdir.
88
Deməli,
sözün
onamaz
şəklində yazılışı heç bir şübhə doğurmamalıdır.
Bəzən
onar
felindəki
–ar
təsirlik,
onal
felindəki
–al
qayıdış növ
əlaməti kimi izah edilir. Belə halda,
on(mək)
feli ola-ola,
ona(mək)
felinin yaranma səbəbinin müəyyənləşdirilməsi maraqlı
olardı. Burada yeganə düzgün mülahizə
on(mək)
felinin
arxaikləşməsi və nəticədə həmin mənada yeni felin yaranması
86
«
-
»,
.24, 110.
Китаби Дядя Горгуд сящ
87
. . .
А К Б о р о в к о в Лексика среднеазиатского тефсира XII–
XIII .,
, 1963,
.246.
вв Москва
сящ
88
. . .
,
Э В С е в о р т я н Этимологический словарь тюркских языков
«Нау »,
, 1974,
.460.
ка Москва
сящ
139