Ġqtisadi və Siyasi Elmlər Jurnalı
Yüklə 2,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
12 İqtisadi və Siyasi Elmlər Jurnalı. № 4 (9) 2017 İnsanlar seçim edərkən vaxt amili önəmli bir rol oynayır. Çünki qərarın gecikməsi iqtisadi səmərənin itirilməsinə gətirib çıxara bilər. İnsanlar seçim edərkən, həmişə itirirlər. Amma itirdiklərinin dəyəri qazandıqlarının dəyərindən nə qədər az olarsa, qəbul edilmiş qərar da bir o qədər səmərəli olar. İqtisadiyyatı öyrənmək üçün iqtisadi davranışların rolu böyükdür. Lakin iqtisadi davranışlar təkcə insanlara aid deyil. Cəmiyyətdə ən mühüm qərarları alan dövlət iqtisadi proseslərin ən fəal iştirakçısıdır. İnsanlar kimi dövlət öz iqtisadi siyasətində seçimlə üz-üzə gəlir: cəmiyyətdə sosial ədalətə nail olmaq yoxsa iqtisadi səmərəliliyi artırmaq. Dövlətin bu seçimdən aldığı qərar onun iqtisadi siyasətinin ana xəttini təşkil edir. Lakin dövlət bu seçimi təkbaşına etmir, ilk növbədə iqtisadçıların fikirlərinə əsaslanır. Hər bir dövlətdə iqtisadi qərarların verilməsi ilə bağlı qurumlar, orqanlar fəaliyyət göstərir. Lakin faktdır ki, iqtisadçılar bir-birilə çox vaxt razılaşmır və onlar tez-tez ―bir tərəfdən digər tərəfdən isə‖ sözlərini işlədirlər. Vaxtilə Amerika prezidenti Harri Truman demişdir: ―Mən birtərəfli iqtisadçı axtarıram‖. XX əsrin əvvəllərində, iqtisadi fikirdə Keyns nəzəriyyələri üstün idi. Onun irəli sürdüyü fikirlər praktikada uğurla həyata keçdi. Keyns iqtisadçıdan daha çox, ağıllı siyasətçi idi. Onun fikrincə, iqtisadiyyatın öyrənilməsi heç bir yüksək səviyyəli xüsusi qabiliyyətin olmasını tələb etmir. O yazır: ―İqtisadi nəzəriyyə, fəlsəfənin mürəkkəb qolları və ya xalis dəqiq elmlərlə müqayisədə çox asan bir mövzu deyilmi? Çox az insanın mükəmməl öyrənə bildiyi asan bir mövzu! Yəqin ki, bu ziddiyyətin izahı iqtisad elminin ustasından qabiliyyətlərin çox nadir birləşməsinin tələb olunmasıdır. O eyni zamanda müəyyən ölçüdə riyaziyyatçı, tarixçi, dövlət adamı və filosof olmalıdır. O, bugünkü keçmişin işığında, gələcək məqsədlər üçün öyrənməlidir. O məqsədli olmalıdır və ikili əhval ruhiyyədən uzaq olmalıdır; bəzən sənətçi kimi yüksəklərdə və təmiz olmalı, bəzən isə siyasətçi qədər yerə yaxın olmalıdır.‖ [2] Müasir iqtisad elmi təkcə yetkinliyin müəyyən səviyyəsinə çatmayıb, həm də özünün xüsusi müzakirələrini, maraq dairəsini, düşüncə məktəblərini ümumiləşdirib və əhəmiyyətli elmi təsdiqlər əldə edib. Müasir iqtisadiyyatın təqdimi siyasət və iqtisadiyyat arasındakı konseptual sərhədlərin müəyyən olunmasına xidmət edir və bu, bizə inteqrasiya olunmuş siyasi iqtisada yanaşmanı inkişaf etdirməyə imkan yaradır. Bizim ənənəvi təsəvvür etdiyimiz dövlət və bazar anlayışları artıq gerçəklik baxımından mövcud deyil. Kapital və hakim qüvvə hər iki arenada təqdim edilib və bir-birinə olduqca bağlıdır. Bizdən isə bu 13 İqtisadi və Siyasi Elmlər Jurnalı. № 4 (9) 2017 anlayışlara siyasi iqtisad aspektindən baxmaq tələb olunur. Müasir dövrdə dövlət və bazarın paralel yaranması və interaksiyası (qarşılıqlı əlaqəsi) siyasi iqtisadı yaradır və bir çox iqtisadi, eləcə də siyasi məsələlər bu konteksdə həll olunur. Paul Krugman 1996-cı ildə Avropa Siyasi İqtisad Assosiasiyasının illik konfransındakı nitqində iqtisadiyyata münasibətini bu amillər üzərində qurmuşdur: İqtisadiyyat fərdlərin nə etməsi haqqındadır. Fərdlər lovğa və özündənrazıdır. Həm də fərdlər qabiliyyətlidir: qazanc üçün fürsətlər əldən verilmir. 100 dollarlıq əskinas nəzarətsiz şəkildə uzunmüddət küçədə qala bilməz. Biz bu cür fərdlərin interaksiyası haqqında düşünürük: ən maraqlı iqtisadi nəzəriyyələr təklif və tələbdən başlayaraq ―görünməz əl‖ haqqındadır. [3] Son illər müasir iqtisadi nəzəriyyələr, konsepsiyalar və modellər bir qayda olaraq, adətən Nobel mükafatçılarının adı ilə əlaqədardır. Son dövrlərdə iqtisadi nəzəriyyələrdə əmələ gələn bir xüsusiyyət də onların empirik xarakterinin artmasıdır. Nəzəriyyələrdə praktik cəhət artdıqca, onların riyaziləşməsi də çoxalır. Bir çox iqtisadçılar iqtisad elmində riyaziyyatın rolunu dəfələrlə qeyd edirlər. Onların fikrincə, iqtisad elmində riyazi formalizm həddən artıq dominantlıq edir. Nobel mükafatçısı Vasili Leontyev bu iqtisadçılardan biridir. Onun fikrincə, çox iqtisadçı- riyaziyyatçılar sadəcə yaxşı olmayan riyaziyyatçı idilər, buna görə də iqtisadiyyatda həmişə maraqsız olan riyaziyyat, iqtisadçıya çevrilmək üçün onlara əla imkan yaratdı. Belə bir sual yaranır: bəs nə vaxt riyaziyyat faydalıdı, nə vaxt formalizmdir? Bu suala Vasili Leontyevin cavabı isə belədir: ―Mənə elə gəlir ki, riyaziyyat-sadəcə məntiqdir. Ümumi yanaşma-bu çox vacibdir. Riyaziyyat bizə imkan verir ki, hesab edək ki, bütün tsiklik tərəddüdlər sıralarla izah olunur-bu inkişafdır. Bu həqiqi riyazi yanaşmadır. Riyaziyyatçılar bunu bilirlər. Həqiqətdə, öz nəzəri işimdə qarşılaşdığım ən ciddi problemlərdən biri bu ani tərəddüddən qaçmaq idi. Bu böyük matrislərdə çox böyük məna var və onlardan bəziləri yüksək inkişaf yaradır.[4] Doğrudur, riyaziyyat uzun müddət mürəkkəb iqtisadi məsələlərin həllində bir vasitə kimi istifadə olunmuşdur. Ancaq bəzi iqtisadçıların fikrincə, iqtisad insan faktorlu sosial bir elmdir. İnsan isə riyaziyyat dili ilə izah oluna bilməyəcək mürəkkəb və davranışları öncədən bilinməz bir varlıqdır. Ona görə də, iqtisadi məsələlərin izahı üçün riyazi modellər kifayət deyil. Yeni yaranan ―Davranış iqtisadiyyatı‖ nəzəriyyəsi isə insanın iqtisadi davranışlarını psixoloji yollarla incələyərək iqtisadiyyata töhfə vermişdir. Yüklə 2,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|