Ġqtisadi və Siyasi Elmlər Jurnalı
Yüklə 2,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
14 İqtisadi və Siyasi Elmlər Jurnalı. № 4 (9) 2017 Əslində reallıqda dünya iqtisadiyyatında son dövrlərdə baş verən proseslər - maliyyə bazarlarında mövcud olan və bir-birini əvəz edən krizislər, iqtisadi böhranlar, dünyada qlobal tələbin aşağı düşməsi, inkişaf etmiş ölkələrdə iqtisadi artımın aşağı düşməsi, eləcə də yeni sənayeləşmiş ölkələrdə, nəhəng iqtisadiyyata malik olan ölkələrdə tələbin, investisiyaların həcminin azalması və s kimi ciddi problemlərin mövcudluğu klassik modellərin müasir dövrdə özünü tam doğrultmadığını, bu modellər əsasında verilən proqnozların icrasında problemlərin mövcud olduğunu üzə çıxarır. Eyni zamanda yuxarıda sadalanan iqtisadi və maliyyə çətinliklərinin yaranmasında insanların psixologiyasının və emosiyalarının təsirini vurğulamaq vacibdir, çünki araşdırmalar sübut edir ki, insanların emosiyaları və psixologiyası onların proqnoz olunmayan və irrasional davranışlarına səbəb olur ki, bu da klassik modellərin proqnozlaşdırmada işini daha da mürəkkəbləşdirir. 2002-ci ildə psixoloq Daniel Kanemanın davranış iqtisadiyyatı sahəsində nobel mükafatı alması ilə davranış iqtisadiyyatı məhşurlaşmağa və onun toxunduğu mövzular aktuallaşmağa başladı. Davranış iqtisadiyyatı və qərar qəbul etmə məsələləri ilə məşğul olan iqtisadçılar klassik iqtisadiyyatın fərziyyələrini araşdırmaqla problemə fərqli tərəfdən yanaşırlar. Belə ki, onlar insanların tam informasiya ilə təmin olunmadıqları zaman, məhdud koqnitiv resursları və s. nəzərə almaqla necə qərar qəbul etmələrini öyrənməyə çalışır və bu zaman insanların nə üçün irrasional qərarlar qəbul etmələrini, necə və nə üçün iqtisadi modellərin proqnozlarına uyğun davranmadıqlarını tədqiq edir. Davranış iqtisadiyyatı elmin bir qolu kimi XX əsrin ortalarında, riyaziyyatın iqtisadiyyata ifrat şəkildə tətbiq olunmasına qarşı formalaşmış bir nəzəriyyədir. Riyaziyyatın ifrat tətbiqi iqtisad elminin əsas aktyoru olan ―insan‖ı riyazi modellərin arxasına atmışdır. Davranış iqtisadiyyatı ilə məşğul olan iqtisadçılar insan faktorunu ön plana çıxarmağa çalışaraq, insana xas olan motivasiya, xoşbəxtlik, qorxu, riskdən qaçmaq kimi duyğuların iqtisadi qərarlara təsirini araşdırmaqdadırlar. Müasir iqtisadiyyatda daha bir önəmli məsələ - ―Qlobal iqtisadi bərabərsizlik (inequality)‖ problemi, xüsusilə böyük iqtisadi böhrandan sonrakı dövrlərdə ən aktual məsələlərdən biri olmuş və bu mövzuda çox sayda kitablar yazılmışdır. Lakin heç bir kitab Fransız iqtisadçısı, Paris İqtisadiyyat məktəbinin professoru Tomas Pikettinin ―XXI əsrdə kapital‖ adlı kitabı qədər diqqəti cəlb etməmişdir. Problemə dünya miqyasında yanaşma və XVIII əsrdən etibarən əksəriyyət sənayeləşmiş ölkələrin gəlir və sərvət bölgüsünə dair dolğun məlumat bazasının olması kitabın əsas 15 İqtisadi və Siyasi Elmlər Jurnalı. № 4 (9) 2017 nəzərə çarpan xüsusiyyətlərindən hesab olunur. Bu kitab 2014-cü ildə ingilis dilinə tərcümə edildikdən sonra gözlənilmədən ―ən çox satılan‖ kitablardan birinə çevrildi və dünyanın ən məhşur iqtisadçıları, habelə Robert Stiqliz, Robert Shiller, Paul Kruqman, Kenneth Rogoff və s kimi bir çox nobel mükafatı laureatlarının aktiv müzakirələrinə səbəb oldu. Hal hazırda müasir ―Karl Marks‖ adlandırılan iqtisadçı dünyanın bir çox nüfuzlu universitetlərinə diskusiyyalara dəvət olunur və böyük maraqla qarşılanır. İqtisadçı öz kitabında XVIII əsrdə sənaye dövründən etibarən, Amerika və Avropada sərvət və gəlirlər arasındakı bərabərsizlik məsələsinə fokuslaşmış və uzunmüddətli dövrdə həmin ölkələrdə sərvət artımının (r) iqtisadi artımdan (g) daha sürətlə artmasını (r > g) müşahidə etmiş, nəticə etibarilə sərvət yığımına böyük maraq və sərvətin qeyri- bərabər bölgüsünün sosial və iqtisadi dayanıqsızlığa səbəb olması qənaətinə gəlmişdir. Belə ki, iqtisadi artım dərəcəsi aşağıdırsa, onda əmək ilə müqayisədə kapitaldan gəlirlər (mənfəət, dividend, faiz, renta və digər kapital gəlirləri) hesabına sərvət yığımı çox sürətlə baş verir və bərabərsizliyi artırır. Məşhur professorun fikrinə görə XX əsrin əvvəllərindən etibarən bərabərsizlik ―U‖ formalı modeli izləməkdə davam edir. Belə ki, ―Böyük depressiya‖ dövründən əvvəl Birləşmiş Ştatlarda gəlirlərin 45%-i əhalinin 10%-nin payına düşürdüsə, bu göstərici 1940- 1980-ci illərdə 30%-ə enmiş və sonradan yenə də əvvəlki vəziyyətinə qayıtmışdır. Oxşar vəziyyət digər sərvətlə zəngin ölkələrdə də təkrarlanmışdır. Müəllif gəlirlərin bölgüsü ilə bağlı modelin formasına eyni zamanda tədqiqat dövründə müharibələrin, sənaye inqilabının, siyasi ideologiyalardakı dəyişikliklərin də əhəmiyyətli təsirləri olduğunu qeyd edir. Son dövrlərdə də buna bənzər tendensiya davam etməkdədir. Kasıb ölkələrdə aylıq gəlir 200-300 avro arasında dəyişdiyi halda, Şimali Amerika və Avropada bu göstərici 2500-3000 avro arasında dəyişir. Sərvətlə zəngin ölkələr tipik olaraq başqa ölkələrdə investisiya olunmuş kapitaldan əlavə gəlir əldə etdiklərinə görə məhsul buraxılışının səviyyəsindən daha yüksək gəlir əldə edirlər. Müəllifin gəldiyi nəticələrə əsasən bu gün dünya iqtisadiyyatın böyük hissəsini miraslaşmış sərvət təşkil edən patrimonal kapitalizm isqitamətində irəliləyir, bu isə oliqorxiyanın möhkəmlənməsinə gətirib çıxara bilər. Yüklə 2,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|