Qubad İbad oğlu (Bayramov) Özəlləşdirmə
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
edilməklə, özəlləşdirmənin hüquqi bazası tez bir zamanda formalaşdırılmış, yeni normativ aktların işlənilməsi üçün şərait yaradılmışdır. Macarıstanda özəlləşdirmə prosesi siyasi konsensus, xüsusən də ən güclü sağçı partiya olan Macar Demokratik Forumunun, aparıcı müxalifət partiyası kimi seçilən Azad Demokratlar İttifaqının və hətta solçu mövqeyi ilə fərqlənən Macarıstan sosialist partiyasının da daxil olduğu komisiyyanın razılığı əsasında başlanılmışdır. Bu parlament partiyaları arasında özəlləşdirmənin miqyasları, tempi, həyata keçirilməsi üsulları və bu prosesdə xarici kapitalın iştirak payına görə fikir ayrılığı yaransa da, bütün siyasi qüvvələr mülkiyyətin dövlətsizləşdirilməsi və özəl bölmənin inkişafı məsələsində eyni mövqedən çıxış edirdilər. Lakin, bütün bu siyasi qərarların vacibliyinə baxmayaraq, ölkə iqtisadi və sosial çətinliklər şəraitində olduğundan özəlləşdirmənin gedişində bir sıra problemlərlə üzləşmişdi. İlk növbədə əhalidə kifayət qədər sərbəst kapital yığımının olmaması səbəbindən kütləvi özəlləşdirməyə prosesin başlanğıcından 2-3 il ötdükdən sonra yalnız məhdud çərçivədə start verilmişdir. Özəlləşdirməsi nəzərdə tutulan dövlət əmlakının ümumi dəyəri 2000 mlrd. forintdən (30 mlrd. dollardan) çox olduğu halda, əhalinin bu məqsədə yönəltmək imkanına malik olduğu illik kapital yığımı 20 mlrd forintdən də az məbləği ifadə edirdi ki, bu da özəlləşdirilməyə təklif olunmuş dövlət əsas fondlarının dəyərinin 1 faizindən də az idi. Bununla yanaşı, hökumətin rəsmi ekspertlərinin hesablamasında əhalinin sərəncamında qalan sərbəst kapital yığımının məbləği 100-150 mlrd. forint göstərilsə də, istənilən halda təklif olunan əmlakla müqayisədə bu da cüzi məbləği xarakterizə edirdi. Beləliklə də, Macarıstanda özəlləşdirmənin dövlət əmlakının yalnız kapitala satışı yolu ilə həyata keçirilməsi on illərlə müddət tələb edirdi. Buna görə də bu ölkədə özəlləşdirmə prosesinin sürətləndirilməsi üçün xarici kapitalın cəlb edilməsinin təşviqləndirilməsi, eləcə də mülkiyyətin bir hissəsinin səhmləşdirilərək yerli idarəetmə orqanlarına, özəlləşdirilən müəssisələrin işçilərinə əvəzsiz verilməsi də nəzərdə tutulmuşdu. Xarici investisiyaların özəlləşdirmədə iştirakını stimullaşdırmaq məqsədilə macar hökuməti müəssisələri özəlləşdirilməyə onların təşəbbüsü ilə buraxılmasından tutmuş, xarici sahibkarın ölkədəki təsərrüfat-maliyyə fəaliyyəti nəticəsində qazandığı mənfəət kapitalını sərbəst surətdə xaricə çıxarmağa təminatın verilməsinə qədər müxtəlif liberal qaydalar tətbiq etmişdir. Macarıstanda xarici investisiyaların ölkə iqtisadiyyatına özəlləşdirmə vasitəsilə cəlb edilməsinin ən geniş yayılmış forması birgə müəssisələrin təşkili olmuşdur. Statistik məlumatlara görə, əgər 1972-ci ildən 1989-cu ilə qədər 800 birgə müəssisə yaradılmışdırsa, yalnız 1989-cu ildə 600, 1990-cı ildə isə 1500-ə qədər belə müəssisə təşkil olunmuşdu. Onların arasında bir neçə iri maşınqayırma firmaları, xüsusilə də avtomobil sahəsi üzrə fəaliyyət göstərən iri şirkətlər var idi. Macarıstanda müəssisələrin özəlləşdirməsinə təşəbbüs hüququ Dövlət Əmlak Agentliyinə məxsus idi. Bu məqsədlə Agentlik özəlləşdiriləcək müəssisələrin siyahısını 100 gün əvvəl dərc edir və belə müəssisələrlə bağlı maliyyə-təsərrüfat xarakterli informasiyalarla maraqlananları tanış etmək və qoyulacaq investisiyalara təminat hüququnu və öhdəliyini öz üzərinə götürürdü. Bu proses zamanı hər bir investor siyahıda nəzərdə tutulmuş müəssisələrin özəlləşdirilməsində iştirak etmək istəyini əsaslandıraraq, Agentliyə müraciət edir, Agentlik isə 30 gündən gec olmayaraq müəssisənin satışı ilə əlaqədar, hətta orda xarici investorun iştirak payına qədər bütün informasiyaları paket şəklində alıcıya çatdırırdı. Özəlləşdirilənə qədər siyahıya daxil olan bütün müəssisələrin idarəçiliyi Agentliyin səlahiyyətlərinə verilirdi. Agentlik həmin müəsisələrin maddi-material qiymətlərinin və borclarının yoxlanılmasını həyata keçirir və nəticələr barədə investorları məlumatlandırırdı. Özəlləşdirmə üzrə sövdələşmələrin bütün şərtləri, əmlakın qiyməti prosedurası da yalnız Dövlət Əmlak Agentliyi (DƏA) vasitəsilə həyata keçirilirdi. Bütün bu proseduralar nəticədə özəlləşdirmənin tempinə mənfi təsir göstərsə də, öz-özlüyündə bəzi müsbət cəhətlərə də malik idi. Belə ki, bu proses investorları özəlləşdirilməsi nəzərdə tutulan müəssisələrin yalnız siyahısı ilə deyil, həm də maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini xarakterizə edən göstəriciləri ilə qabaqcadan məlumatlandırmaq məsuliyyəti üzərində qurulduğundan, onların seçim imkanları və bunun nəticəsində də özəlləşdirmədə iştirak maraqları artırdı.Üç illik özəlləşdirmə proqramı çərçivəsində 70 min kiçik müəssisənin, 600-ə qədər isə iri müəssisənin özəlləşdirilməsi nəzərdə tutulsa da, eləcə də bununla sənayedə dövlət mülkiyyətinin üçdə birini ixtisar etmək istəyi qarşıya qoyulsa da, həmin məqsədlər qeyd olunan vaxta qədər reallaşdırıla bilmədi. Prosesin belə gedişini gözləməyən rəsmi orqanlar, sonradan müəssisələrin öz təşəbbüsləri ilə də özəlləşdirilməyə qatılmasına şərait yaratdılar. Bundan əlavə, 1990-cı ilin sentyabrında dövlət özəlləşdirməyə yardım məqsədi ilə kredit planını elan etdi. Bunun mahiyyəti ondan ibarət idi ki, dövlət hüquqi və fiziki şəxslərin əldə etdiyi obyektin dəyərinin 25 faizindən az olmayan hissəsini özü ödəyir və bununla yanaşı, həmin müəssisələrin borclarını dövlət borcuna daxil edirdi. Bundan əlavə kiçik sahibkarlığa kredit yardımı göstərmək məqsədilə "Ekzistensiya fondu" təsis olunmuşdur. Aktivlərinin dəyəri 8 mlrd. forint həcmində qiymətələndirilən bu fondun ayırdığı kreditdən əldə etdiyi gəlir yenidən onun aktivlərinin genişlənməsinə sərf edilirdi. Eyni zamanda hökumətin tətbiq etdiyi özəlləşdirmə istiqrazlarının vətəndaşlara satışından da əld edilən gəlirin bir hissəsi borcların qismən ödənilməsinə, digəri ilə "Ekzistensiya fondu"na yönəldilirdi. Özəlləşdirmə istiqrazları alqı-satqı obyekti olmayaraq yalnız özəlləşdirilən müəssisələrin səhmlərinə dəyişdirilə bilərdi. Özəlləşdirmə ilə əlaqədar yarana biləcək sosial münaqişələrin qarşısını almaq və əmək kollektivinə dövlət əmlakını güzəştli formada çatdırmaq məqsədilə Macarıstanda məşhur Amerika proqramı ESOP-un nümunəsində tədbirlər də həyata keçirilirdi. Belə ki, bu proqramın köməyi ilə işçilər güzəştli kreditlərlə öz müəssisəsinin səhmlərini almaqla onun səhmdarına çevrilirdilər. Bu proqram daha çox fəaliyəti işçilərin intellektual əmək təcrübəsi əsasında qurulan müəssisələrdə tətbiq olunurdu. Proqramın tətbiqi zamanı müəssisənin tam və ya hissə-hissə alınması kollektivin öhdəsinə buraxılırdı. Ümumiyyətlə, Macarıstan özəlləşdirilməsinə mülkiyyət hüququnun yeni sahibkara satış yolu ilə qaytarılması, sonradan alış hüququ ilə dövlət müəssisəsinin icarəyə verilməsi və qismən də əmlakın əvəzsiz olaraq bölüşdürülməsi (əmək kollektivi, yerli özünüidarəetmə orqanları, sosial-sığorta fondları və bir də kilsələr arasında) xarakterikdir. Qərbin Macarıstana 2 mlrd. dollara qədər maliyyə yardımı göstərməsi də özəlləşdirmənin gedişinə müsbət təsir gücünə malik amillərdən hesab oluna bilər. Macarıstan özəlləşdirməsi miqyaslarına, əhatə dairəsinin məhdudluğuna görə Şərqi Avropa ölkələrindən xüsusilə kəskin formada fərqlənir. Hazırda bu ölkədə dövlət mülkiyyətinin hakim mövqeyi qaldığından bəzi sahələrdə dövlət sahibkarlığı hələ də tətbiq olunur. Almaniyanın Şərq ərazisində özəlləşdirmə haqqında müzakirələr onun Qərbi Almaniyaya birləşdirilməsi ilə eyni ərəfəyə təsadüf edirdi. Mülkiyyətin dövlətsizləşdirilməsi və müəssisələrin özəlləşdirilməsi Şərqi Almaniyanın iqtisadi siyasətində 1989-cu ilin oktyabr hadisəsindən * sonra mərkəzi yer tutsa da, onun reallaşdırılması ilə bağlı qərarlar 1990-cı ilin ortalarından həyata keçirilməyə başlamışdır. X.Modrovanın kommunistlərindən təşkil olunmuş, keçid hökuməti dövründə özəlləşdirməyə həddindən artıq dərəcədə ehtiyatlı münasibət dövlət mülkiyyətinin hökmranlığı şəraitində eklektik olaraq "plan-bazar" iqtisadiyyatının yaradılmasına daha çox üstünlük verilməsini səciyyələndirirdi. Almaniyada da əvvəlki kombinatların və müəssisələrin dövlətsizləşdirilməsi onların səhmləşdirilməsi yolu ilə aparılmağa başlanılmış və bu məqsədlə Dövlət mülkiyyətinin Qəyyum Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|