R. H. MƏMMƏdov, tofđq bəHƏRÇĐ
Yüklə 3,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
fermalarından süd məhsulu da daşınır. Süd nəql etmək üçün polad borulardan yox, xüsusi ərintilərdən hazırlanmış borulardan və ya şüşə-saxsı borulardan istifadə olunur. Belə süddaşıyan boru kəmərləri Đsveçrə və Avstriya üçün səciyyəvidir. Hava nəqliyyatı bahalı nəqliyyat növü olub tez xarab olan və çatdırılması tez gərək olan yüklərin, son vaxtlar isə sərnişin daşınmasında geniş istifadə olunur. Onun uzunluğu 10 mln. km-dən artıqdır. Đldən-ilə yük və sərnişin daşımaları artmaqdadır. XX əsrin sonu, XXI əsrin başlanğıcında sərnişin dövriyyəsi 2230 mlrd. sərnişin-kilometr, yük dövriyyəsi 300 mlrd. t/km-dən artıq olmuşdur. Dünyada - 15 mindən artıq hava limanı, o cümlədən - 1100 beynəlxalq hava limanı fəaliyyət göstərir. 27 nəhəng hava limanından hər biri ildə 25 mln. sərnişin qəbul edir və göndərir. Bunlardan - 16-sı ABŞ-dä, ikisi Böyük Britaniyada fəaliyyətdədir. Birinci onluğa - London (Xitrou hava limanı), Frankfurd (Reyn-Mayn), Syanqan, Paris (Şarl de Qoll), Amsterdam (Sxipxol), Sinqa-pur (Çanqi), Tokio (Narita), London (Qetviq), Nyu-York (Kennedi adına) və Banqkok hava limanları daxildir. Nəhəng təyyarə parkları ABŞ-da, Kanadada, Fransada, Avstraliya və Almaniyadadır. Tanınmış aqlomerasiyalardan Nyu-Yorku, Londonu, Parisi, Moskvanı, Tokionu qeyd edə bilərik. Syanqan hava limanı saatda - 70 təyyarə qəbul edir. Dəniz nəqliyyatı ən ucuz nəqliyyat sayılır. O, ölkələr arasında daşımaların 75%-ə qədərini təmin edir. Daşıdığı yüklərin miqdarı isə ildə 4,0 mlrd. tondan çoxdur. Okeanlarda və dənizlərdə 25 min gəmi vardır. Dünyanın - 2,7 min dəniz limanında olan gəmilər 630 mln. t su tutumuna malikdir. Rotderdam, Sinqapur, Syanqan, Riçards -Bey, Şanxay, Naqoya, Đokoqama, Tiba, Kobe, Nyu-York, Filadelfiya, Antverpen, Qavr, Marsel, London və sair kimi nəhəng limanlar formalaşmışdır. Dəmiryol nəqliyyatından fərqli olaraq, su nəqliyyatı əsasən təbii yollardan istifadə edir. Bu yolların müxtəlif avadanlıqlarla təmin edilməsi çox xərc tələb etmir. O, az yanacaq sərf edir və burada iri həcmli yüklərin daşınmasının maya dəyəri daha aşağıdır. Lakin su nəqliyyatında hərəkət sürəti azdır, daşımalar mövsümi xarakterlidir. Su yollarının istiqaməti lazım olan istiqamətlə heç də həmişə uyğun gəlmir. Laikn buzqıran gəmilər donanması donan su hövzələrində naviqasiyanın müddətini xeyli artırır, su yolları isə kanallar vasitəsi ilə istənilən istiqamətlərdə bir-biri ilə birləşə bilir. Dəniz daşımaları xarici və kabotaj - öz ölkəsinin limanları arasında daşımalara bölünür. Böyük kabotajla, yəni öz ölkə sahilləri boyunca, lakin öz ölkəsinin müxtəlif dənizlərində yerləşən limalar arasında hərəkət etməklə, kiçik kabotajı, yəni öz sahillari boyunca, lakin bir dəniz, yaxud bir neçə qovuşuq dəniz hüdudunda üzməyi fərqləndirirlər. Xarici ticarətdə dəniz nəqliyyatının rolu hədsizdir. Daşımalarda kəmiyyət, keyfıyyət göstəricilərinə görə okeanlar biri-birindən əsaslı surətdə fərqlənirlər. Atlantik okeanı yükdaşımada liderlik edir. Dəniz daşımalarını kanallar xeyli yaxınlaşdırır. Belə kanallardan Süveyş 1869-cu ildə istifadəyə verilmiş, uzunluğu – 193 km, maksimal eni - 365 m, dərinliyi - 20 metr; Panama - 1914- cü ildə açılmış, uzunluğu - 82 km, maksimal eni - 150 m, orta dərinliyi -12,5 metr; Kil kanalı - 1895-ci ildə açılmış, uzunluğu - 99 m, maksimal eni - 104 m, orta dərinliyi -11,3 metrdən çox deyildir. Süveyş kanalının illik yük dövriyyəsi 350 mln. t olmaqla buraxma qabiliyyəti sutkada 50, ildə 18 min gəmidən ibarətdir. Panama kanalı ildə - 14 min gəmi buraxa bilir ki, onların da yükdaşıma qabiliyyəti ildə 150 mln. tondur. Çay nəqliyyatının ümumi uzunluğu 550 min km-dən artıqdır. O, daxili yükdaşımada əhəmiyyətlidir. Bu sahədə Yansızı, Xuanxe, Missisipi, Amazonka, Yenisey, Volqa, Dunay, Reyn, Müqəddəs Lavrentiya, Böyük Çöllər, Lena, Makkenzi, Konqo, Niger, Nil, Zamberi çayları böyük əhəmiyyətə malikdirlər. Dünyada - 214 beynəlxalq çay hövzəsi vardır. Bundan - 155-i 2 ölkəyə, 36-sı üç ölkəyə, yerdə qalanları isə 4-12 ölkəyə məxsusdur. Reyn, Amazonka və Zambezi hövzələrinin hər birində 7; Nil, Konqo, Niger hövzəsinin hər birində 9, Dunay hövzəsində - 12 ölkə yerləşir. Lakin hər birisinin hövzəsinin sahəsi 1,0 mln. kv.km olan 13 nəhəng çaydan ancaq dördü - Volqa, Lena, Yansızı və Makkenzi ayrı-ayrılıqda bir ölkə ərazisindən axırlar.
Dünyada ABŞ ən böyük çay və göl flotuna malikdir. Daxili su yollarının yük dövriyyəsinin böyüklüyünə görə, eləcə də Çin, RF, AFR, Kanada qabaqcıl yer tuturlar.
VI. DÜNYA REGĐONLARININ BĐR SIRA ÖLKƏLƏRĐNDƏ MƏHSULDAR QÜVVƏLƏRĐN ĐNKĐŞAFI VƏ YERLƏŞDĐRĐLMƏSĐ
Şimaldan - Cənuba - 4050 km, qərbdən - şərqə - 4530 km məsafədə uzanır. Sahəsi - 10,5 mln.kv.km-dir. Əhalisi isə - 687 mln. nəfərdən çoxdur. Kişilərin sayı - 48,7 %, qadınların sayı isə - 51,3 %-dən az deyil. Şəhər-kənd əhalisinin nisbəti - 74,9:25,1 kimidir. Hər kv.km-də əhalinin orta sıxlığı 65,4 nəfərə qədərdir. Ən çox sıxlıq isə Monakoda -21 min nəfər təşkil edir. Əhalinin ən az sıxlığı Đspaniyada özünü göstərməklə hər kv.km-də 3 nəfərə qədərdir. Əhalinin təbii artımının orta göstəricisi - 0,01 %, ən çox Albaniyada - 1,25 % və ən az -Ukraynada - 0,68 %-dir. Đnsanların ömür sürməsi kişilərdə orta göstərici 68,7 il, qadınlarda 77 il təşkil edir. Ən çox ömür sürmə Andorrada qeyd olunmuşdur ki, bu da kişilər üçün - 80,6 il, qadınlar üçün 86,6 ilə bərabərdir. Ən az ömür sürmə Moldaviya Respublikasındadır - kişilər üçün 60,4 il, qadmlar üçün 69,3 ildən artıqdır. Əhalinin orta savadlılıq göstəricisi 98 % təşkil edir. Avropada sahəsinə görə ən böyük dövlət Ukraynadır - 603,7 min.kv.km. Əhalisinin sayına görə isə AFR 1-ci yerdə olmaqla 83,25 mln. nəfərə malikdir. Đstər əhalisinə, istərsə də sahəsinə görə kiçik dövlət Vatikan sayılır. Hansı ki, sahəsi 0,44 kv.km, əhalisi isə Yüklə 3,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|