II
bosqich.
Eski o'z bek tilshunosligining shakllanishi va
taraqqiyotida buyuk mutaffakkir shoir Alisher Navoiy, Zahiriddin
Bobur, Aloyi
Binni
Muhibiy,
Mirzo
M ehdixon kabilarning
lingvistik qarashlari va asarlari m uhim ahamiyatga ega.
19
XIX
asrning
oxiriga
kelib,
o'z bek
tilshunosligida
rus
bosqinchilarining mahalliy xalq m adaniyati, urf-odati va tilini
o'rganish ehtiyoji natijasida bir q an c h a amaliy ahamiyatga ega
gram m atikalar vujudga keldi. M.A .Terentevning «Turk, fors, qirg'iz
va o 'z b ek tili grammatikasi» (1875), A.Starlevskiyning «Rus
kishisining O 'rta Osiyodagi yo'ldoshi» (1878), Z.A.Alekseev va
V.Vishnegorskiyning
«Сорт
ти ли
самоучители»
(1884),
M.Andreyevning «Sort tilini birinchi bor o'rganuvchilar uchun
qo'llanma»si (1896), F.Mashkovsevning «Sort tili darslari» (1899),
V.P.Nalivkinning «Sort tilini amaliy o'rganish uch u n q o ‘llanma»si
(1898), N.Budzinskiyning «Sort tili darsligi» (1910) kabilar bunga
misol.
I l l
bosqich.
T o m m a ’nodagi fan sifatida o'zbek tilshunosligi
XX asrning 20—30-yillarida shakllana boshladi va shu asrning
oxirlariga kelib o'z ining yuqori cho'qqilaridan biriga erishdi.
XX asr o'zbek tilshunosligining shakllanishida A bdurauf Fitrat,
G 'o z i Olim Yunusov, Ulug' Tursunov, E.D.Polivanov, Qayum
R am azon, Faxri Kamolov va Ayub G 'u lo m o v la m in g xizrnatlari
katta.
Bu davrda o'zbek tilining ichki qurilishi zamonaviy tilshunoslik
yutuqlari asosida ishlab chiqildi va o'zbek tilshunosligi zamonaviy
ja h o n tilshunosligining bir bo'lagi sifatida shakllandi. Imlo qoidalari
yaratilib, o'rta, o 'rta maxsus va oliy maktab uchun bu tildan
m e ’yoriy darslik, q o 'llanm a va ilmiy gram m atikalar yaratildi.
Tilshunoslikning bugungi
mavjud
barcha bo'limlari
bo'y icha
ko'plab ilmiy-tadqiqot ishi vujudga keldi.
Lug'atshunoslik
bo'y icha
olib
borilgan
ishlar
nihoyatda
samarali bo'ldi. Bir tilli, k o'p tilli va turli sohaviy lug'atlar yaratilib,
leksikografiya
tilshunoslikning
alohida,
yetuk
sohasi
sifatida
nam o y o n bo'ldi.
O 'z b e k tilshunosligi zamonaviy fan sifatida to'liq shakllandi.
O 'z b e k tilini o'rganish b o 'yicha qilinayotgan barcha ishlar bir
asosiy
maqsadga
—
hozirgi
o 'zbek
tilining
taraqqiyot
qonuniyatlarini va shu asosda uning barcha tarm oqlari bo'yicha
m e ’yorlarini
belgilashga
qaratiidi.
O 'zbek
tilshunosligining
taraqqiyot yo'li va darajasi ham xuddi shu maqsadga erishish, shu
yo'ldagi harakatning natijalari bilan belgilanadi. Shu m aqsadda
o 'z b ek tilshunosligi quyidagi bo 'lim la r bo 'y ich a tadqiqot ishlarini
am alga oshirmoqda:
1. Fonetika.
2. Leksika.
20
3. Leksikografiya.
4. Derivatsiya.
5. Gram m atika.
6. Punktuatsiya.
7. Dialektologiya.
9. Uslubiyat.
10. Til tarixi.
Bu sohalarning barchasi bo'yicha O 'z R FA Alisher Navoiy
nomidagi Til va adabiyot instituti, universitetlar va pedagogika
institutlarining tilshunos olimlari samarali m ehnat qilishdi.
A w a lo, o'z bek tilining fonetik va grammatik qurilishi sohasida
olib borilgan keng qamrovli ishlarni alohida t a ’kidlamoq lozim. Bu
borada, ayniqsa, A. N. Kononov, A. K. Borovkov, V.V.Reshetov,
U.Tursunov, A .G 'ulom ov,
S h.Shoabdurahm onov, G '.A b d u ra h -
monov,
M.Asqarova,
Sh.Rahmatullayev,
F.Abdullayev,
S.U smonov, M.Mirzayev kabilarning xizmatlari katta. U ndan
keyingi avlod sifatida A.Safoyev, J.Muxtorov, I.Qo'chqortoyev,
A.Hojiyevlarning ham alohida hissasi bor. O'z bek tili grammatikasi
bo'y icha olib
borilgan
keng
ko'lamli
ishlarning
yakuni
va
umumlashmasi sifatida
1975—76-yillarda yaratilgan ikki tomli
«O'zbek tili grammatikasi»ni ko'rsatish mumkin.
So'nggi yillarda eksperimental fonetikaning yuzaga kelishi —
o'zbek tilshunosligi taraqqiyotining qonuniy natijasi. O 'zbek tili
leksikologiyasi
va
frazeologiyasi
ham
alohida
soha
sifatida
shakllandi.
O 'z bek
tili
leksikologiyasi
va
frazeologiyasining
rivojlanishida S.Ibrohimov, F.Kamolov, O .U sm onov, S.U smonov,
Sh.Rahmatullayev kabi tilshunos-larning xizmati katta. 1980-yilda
nashr qilingan «O'zbek tili leksikologiyasi» nomli asar bu boradagi
so'nggi yutuqlarni umumlashtirdi.
O'z bek tili leksikografiyasi ham katta yutuqlarni qo'lga kiritdi.
K o'p tomli «O'zbek sovet ensiklopediyasi», «O'zbek tilining izohli
lug‘at»lari o'zbek tili frazeologiyasi, terminologiyasi, kasb-hunar
leksikasi, Navoiy asarlari tili va boshqa sohalar bo'yicha ham qator
lug'atlar yuzaga keldi. «O'zbek tilining mortem lug'ati» yangi
turdagi lug'at sifatida yaratildi. O 'zbek lug'atchiligining rivojla
nishida,
ayniqsa,
A.K.Borovkov,
K.K.Yudaxin,
V.V.Reshetov,
O .U sm onov,
R.Doniyorov,
Z . M a ’rufov,
Sh.Rahmatullayev,
S.Akobirov, G.Mixaylov kabi olimlar samarali m ehnat qilishdi.
Derivatsiya o'z bek tilshunosligining alohida sohasi sifatida
ajralib chiqdi.
21
O 'z b ek tilshunosligi sohalaridan biri dialektologiyadir. O 'zbek
dialektologiyasining fan sifatida yuzaga kelishi va rivojlanishida
E.D.Polivanov,
K.K.Yudaxin,
A.K.Borovkov,
G 'o z i
Olim
Yunusov,
V.V.Reshetov,
Sh.S hoabdurahm onov,
F.Abdullayev,
U .Tursunov, M.M irzayev va ular izdoshlarining xizmatlari beqiyos.
A.Aliyev,
B.Jo'raev,
A.Shermatov,
A.Jo'rayevlar ularning bu
boradagi ishlarini m unosib davom ettirdilar. O 'zbek dialektologiyasi
o'zining so'nggi yutuqlari bilan areal tilshunoslik, sotsiolingvistika
fani bilan omixtalashib ketdi.
O 'z b ek
tili
tarixini
o'rganish
tilshunosligimizning
ilg'or
sohasidan biriga avlandi. Bu sohada A.N . K ononov, A.K.Borovkov,
G '.A bd u ra h in o n o v ,
S.N . Ivanov,
S.Mutallibov,
U.Tursunov,
J.M uxtorov, F.Abdullayev, P.Shamsiyev, A.Rustamov, Sh.Shuku-
rov, H . N e ’matovlarning ilmiy tadqiqotlari alohida diqqatga molik.
Bu davr o'z bek tilshunosligining m u m to z davri hisoblansa-da,
unda
hukm ron
mafkuraga,
sobiq
kom num istik
mafkuraning
millatlarning birlashib, yagona sovet xalqi vujudga kelishi haqidagi
g'oyasi qoliplariga tushirishga bo'lgan tazyiqlar natijasida o'z bek
tilining lisoniy universaliyalarga muvofiq jihatlarini ko'p roq ochish,
uning tabiatini hukm ron til bo'lgan rus tili qoliplari asosida
ko'rishga intilish, uni ilmiy tadqiqotlarda zo'rm a-z o 'rak ilik bilan
yoritishga urinish hollari kuchaydi. Masalan, fonetikadagi urg'u
masalasini olaylik. Rus va boshqa Yevropa tillarida urg'uning roli
katta. Biroq bu o'z ining barqaror belgisi b o'lm agan o'z bek tiliga
h am shundavligicha olib o'tildi va asosiy fonetik belgisi sifatida
alohida e'tiborga olindi. Yoki o'z bek tilida ham [к], lab-tish [v]
undoshi borligi uqtirib kelindi. Tovushlar orfoepiyasini rus tili
talaffuz me'yorlariga yaqinlashtirishga urinishlar davom etib keldi.
O'z bek tili grammatikasi talqinida ham rus tili qoidalariga
o 'z bek tili dalillarini tiqishtirish hollari yuz berdi. Bu, masalan,
morfologiyada so'z turkum lari tasnifi va tartibida, gramm atik
q o 's h im ch ala r tasnifida, so'zlarning birikuv omillari va vositalari
talqinida, gap mohiyatini belgilashda, q o 'sh m a gaplar tasnifida
yaqqol nam oyon bo'ldi.
Lug'atchilikda ham rus tili lug'atlari shablon vazifasini o'tadi.
Masalan, «yangi tipdagi» o'zbek tilining m orfem lug'atida o'zbek
tiliga o'zlashgan so'zlarni morfemalarga ajratish, so'z borayotgan
tillarnikidagidek amalga oshirildi:
Dostları ilə paylaş: |