deb nazariy bilishning hodisalardan uzilganligini uqtiradi.
X o ‘sh, bilishning ikki zaruriy
bosqichi nuqtayi nazaridan
o'z bek tilshunosligi taraqqiyotini qanday baholash mumkin?
O 'zbek tilshunosligi o'zining (XX asrning 20-yillaridan 90-
yillari-gacha) amaliy bosqichni bosib o'tdi. Bu davrda amalga
oshirilgan ishlar quyidagilardan iborat edi:
1) tilning bo'limlari aniqlandi;
2) h ar bir bo'lim ga doir birliklar chegaralandi;
3) birliklarning zohiriy alomatlari yoritildi. Masalan, fonetika
sohasida hozirgi o'zbek tilida 6 ta unli, 24 ta undosh borligi
aniqlanib, ularning bevosita sezgi a ’zolariga t a ’sir qiluvchi xossalari
o'rganildi. Unlilardagi lablanganlik-lablanmaganlik,
til orqa, til
o'rta, til oldi, yuqori torlik, quyi va o 'r ta kenglik belgilari shular
jumlasidandir. Biroq har bir unlining mohiyati-substantsiyasiga bu
zohiriy belgilar qav darajada daxldor degan m uam m o nazariy
o'rganish jarayonida fonemalarning variant-invariantlik muamm osi
ostida tadqiq qilindi. H a r bir unlining (undoshlarning ham)
mohiyati
nazariy
usullarda
ochib
berildi.
S hunday
holatni
morfologiyada ham kuzatish mumkin. Bunda so'z turkumlari, har
bir turkum ga xos grammatik shakllar aniqlandi. G ram m atik
shaklning zohiriy belgilari — nutqiy xususiyati tadqiq qilindi.
Masalan, har bir kelishikning 20 dan 50—60 tagacha m a ’nosi
ajratilib, tavsiflandi. Bu m a ’nolarni yanada ko'paytirish
m umkin
edi. Zero hodisalar cheksiz bo'lib, ular qanchalik ko'paysa, manba
mohiyatini shuncha qorong'ilashtiradi, to'sib qo'yadi. Quyidagi
misollarga diqqat qiling:
Gulnoraning kitobi
Gulnoraning opasi
Gulnoraning uyi
Gulnoraning y ig ‘isi
B unda empirik yondashuv qaratqich kelishigining «qarashlilik»,
«mansublik», «egalik», «subyekt-harakat» kabi to 'rtta m a ’nosini
farqlashni taqozo qiladi (qatorni yana davom ettirish va m a ’nolar
sonini ko'paytirish mumkin). Bu — zohiriy m a ’no, nutqiy hodisa.
Empirik tilshunosdan mohiyatga to m o n bundan chuqurroq borish
talab qilinmaydi. Nazariyotchi kelishikning har bir qo'llanishidagi
farqdan «ko'z yumib», u m um iy jihatni qidiradi.
Farqlaming
(kitob), (opa), (uy), (yig'i) va boshqa so'zlar t a ’sirida ekanligini
nazariy yo'l bilan aniqlaydi va shu asosda qaratqich kelishigining
mohiyatini ochadi.
27
Nazariy o'rganish jarayonida til hodisalarida zohiriy (nutqiy)
va botiniy (lisoniy) jihat farqlanadi. H ar bir birlik yondoshlari bilan
o'zaro
m unosabatda
o'rganiladi.
ularga tizimiy yondashiladi.
Masalan, yuqoridagi m isolning birinchisida
( Gulnoraning kitobi)
qaratqich kelishigining «qarashlilik»,
ikkinchisida
( Gulnoraning
opasi)
«mansublik» nutqiy (xususiy) m a ’nolari voqelangan. Biroq
qaratqich kelishigi shaklining barcha qo'llanishi u c h u n um um iy
jihat — «oldingi ismni keyingi ismga tobelash» m a'nosi bevosita
kuzatishda bcrilmagan va lisoniy ahamiyatga ega. Bu umumiylik
yuqoridagi misollarda
« Gulnora
so'zining
opa
so'ziga qaratuvchilik
m unosabatini ifodalash», ikkinchisi «
Gulnora
so'zining
kitob
so'ziga qaratuvchilik m unosabatini ifodalash» tarzida bevosita
kuzatishga chiqqan, sezgi a ’zosi bilan
his qilinadigan qivmat kasb
etib xususiylashgan. Empirik tilshunos har bir birlikni alohida-
alohida tekshiradi. M asalan, [a] unlisini boshqa unlisiz, biror
zam on yoki kelishik shaklini boshqasidan ajratib, uzib o'rganadi.
Nazariy o'rganish bosqichida esa ular o 'z tizimdoshi bilan
yaxlitlikda tahlil etiladi. H ar bir birlikning, deylik, unlining,
boshqa
tizimdoshi bilan o 'z a ro m unosabatida nam oyon bo'ladigan belgisi
nazarivotchi uchun m u h im ahamiyat kasb etadi. Til hodisalarini bu
tarzda o'rganish tizimiy yondashish deyiladi. Nazariy tilshunoslik
har qanday birlikning mohiyati uning munosabatini c h u q u r tahlil
qilish bilan ochiladi, degan g'oyaga tayanib ish ko'radi.
Dostları ilə paylaş: