Ramiz Dəniz
Yüklə 4,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Əhli beyt”
120 dir. O, yazır: “Belə olduqda dövlət məmuru padşah malını mənimsəməz, üzgörənlik etməz”. 1
Bundan əlavə onu da qeyd etmək istəyirəm ki, artıq Hülaku xan İran, Azərbaycan, Gürcüstan, İraq, Qızıl-İrmək çayına qədər Kiçik Asiya, Türkmənistan və Əfqanıstan daxil olmaqla, böyük bir regionu əhatə edən “İlxanilər” dövlətini yaratmışdı. Regionda qüdrətli və varlı dövlət sayılan Bağdad xəlifəsi birdəfəlik darmadağın edilmişdi. Səlcuq türklərinin başı isə Bizans imperiyasının torpaqları- nın mənimsəməsinə qarışmışdı. Öz iqamətgahını Azərbaycanda quran Hülaku xan işğalçılıq siyasətindən əl çəkərək, ömrünün qalan hissəsini yaratdığı dövlətinin idarəçiliyinə həsr etmişdi. Bağdad üzərinə hücum vaxtı, məhz türk döyüşçüləri birinci olaraq şəhərə daxil olmuşdular. Onların ardınca monqol döyüşçüləri Yaxın Şərqin ən böyük şəhərinin bütün küçələrini nəzarət altına alıb ən möhtəşəm binalarda qarət və talanlar yaratdılar. Neçə əsr böyüyən və inkişaf edən Bağdad bir anlığa xarabazarlığa çevrilir. Həmin yürüşdə Hülaku xanı müşayiət edən Tusi bir çox qırğınların, alimlərin, qocaların, qadınların və uşaqların qətlinin qarşısı-
1 Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti. Nəsirəddin Tusinin 800 illik yubileyinə həsr edilmiş Respublika konfransının materialları. Bakı, 2001. Professor M. N. Seyidovun məruzəsi, səh. 210
121 nı almışdı. Alim minlərlə günahsız adamları məhvdən qurtarmış və bu hadisə bir fakt olaraq tarixə düşübdür. Lakin elə siyasətçilər olurdu ki, Bağdadın alınmasını və Abbasi xilafətinin devrilməsini ən qatı qətl kimi qələmə almışdı: “Hülaku İrandan, əvvəlcə istədiyi kimi Konstanti- nopola deyil, axırıncı Bağdad xəlifəsi Abbasi Müstəsimin üstünə getdi, son dövrdə ali mülki hökumət bu qoçaqların əlinə keçmişdi, amma Bağdadda mübarizə davam edirdi, tez-tez qanlı toqquşmalar olurdu və s. 1258-ci ilin fevralında onun, (Hülaku xanın – R. D.) sərkərdəsi Baqu hücum nəticəsində Bağdadı alır. Kəsib- doğrama 40 gün davam edir: Bağdad şəhərinin istehkam- ları, qüllələri, darvazaları dağıdıldı, gözəl binalar və elmi kolleksiyalar odlandı. ...500 il müddətində müsəlman dünyası üzərində davam edən Abbasilər nəslinin ruhani ağalığının sonu belə oldu”. Əlbəttə, K. Marks Bağdadın alınmasını şişirdilmiş şəkil- də göstərmək istəmişdi. Həqiqətdə isə belə olmamışdı. Düzdür, monqolların işğalı zamanı şəhərdə böyük dağın- tılar və qırğınlar baş vermişdi. Lakin qısa bir müddətdən sonra Hülaku xan Tusi, Cüveyni kimi müdrik adamların məsləhəti ilə şəhərdəki xaosu aradan qaldırmış və oradakı vəziyyəti tam nəzarət altına almağa müvəffəq olmuşdur.
122 Əfqan alimi Sərv Quya Etimadi yazırdı: “O, (Nəsirəddin Tusi – R. D.) Bağdad dağılandan və xilafət süqut edəndən sonra bacardığı qədər adamların, elmə və ədəbi əsərlərin nicatı uğrunda çalışmışdır... ...Əgər Xacənin misilsiz səyi olmasaydı, Bağdadda baş vermiş bu dəhşətli tufan və qan dolu fəlakətdən heç bir elmi-ədəbi nümunəni, misilsiz əsərləri xilas etmək olmazdı. Olan-qalanı da bu tufan məhv edəcəkdi”. Bəzi tarixçilər Bağdadın işğal olmasını Tusinin qisasçı- lıq prinsipindən yarandığını göstərmək istəyirlər. Guya onun “Əlamut” qalasında keçirdiyi 20 illik dustaq həyatın- da Bağdad Xəlifəsinin böyük günahı vardı. Belə rəvayət edirlər ki, Tusi Kuhistanda qonaq olarkən Bağdad xəlifə- sinə bir qəsidə ithaf edib ona göndərir. Bu isə xəlifənin baş vəziri ibn Əlqəminin tərəfdarlarının əlinə düşür. Qəsidə ilə tanış olan vəzir alimin təhlükəli rəqib hesab edərək, onun həbs edilməsi əmrini göndərir. Yuxarıda göstərilən rəvayət Bağdad xəlifəsi Müstəsimin şəxsiyyətinə xələl gətirməməkdən ötrü islam tarixçiləri tərəfindən düzəldilmişdir. Lakin bütün bunlara baxmaya- raq nə Nəsirəddin Möhtəşəm, nə də ki, ibn Əlqəmi Tusinin qəzəbinə düçar olmuşdular. Halbuki hamı çox yaxşı bilirdi ki, azərbaycanlı alim öz kamil zəkası ilə Hülaku xanın yanında böyük hüsn-rəğbət qazanmış bir şəxs idi.
123 Faktiki olaraq döyüşlər gedən zaman vəzir əl-Əlqəmi və nəsrani patriarxı xəlifə Müstəsimə xəyanət etmiş və təslim olmaq üçün onu razı salmışdılar. Bundan əlavə məhz xəya- nət nəticəsində monqollar gizlin saxlanılan ləl-cəvahiratla, daş-qaşla, qızıl ilə dolu olan xəzinənin yerini öyrənmiş və on gündən sonra xəlifəni Abbasi nəslinə mənsub olan bütün kişi xeylaqları ilə birlikdə edam edirlər. Birdəfəlik sübut olunub ki, Tusi humanist və rəhmdil bir şəxsiyyət olubdur. O, heç vaxt qisasçılıq prinsiplərinə söykənməmişdir. Bunun üçün əyani sübut aşağıda göstəri- lən tarixi hadisədir: Monqollar Bağdadı işğal edəndə təqibdən gizlənənlər- dən biri Tusinin yaxşı tanıdığı xəlifənin vəziri ibn Hacib idi. Hələ cavan yaşlarında alim “Əhli beyt” haqqında yazdığı əsəri xəlifəyə təqdim etmək üçün Bağdada gəlir. Kitabı nəzərdən keçirən vəzir öz narazılığını bildirir və xəlifənin yanında Dəclə çayına atır. Tusinin dost-tanışları ibn Hacibi kitabın aqibəti kimi, Dəclə çayına atmağı məsləhət görürlər. Lakin alim öz humanistliyini nümayiş elətdirərək, vəzirə yaxşılıqdan başqa bir şey etmir. 1
zaman, istərsə də Hülaku xanın sarayında yüksək vəzifəyə
1 A. Məmmədov. Hökm və hikmət. Bakı, “Qafqaz-LTD”, 2002. səh.158 Yüklə 4,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|