Redaktor: bdu-nin genetika və təkamül təlim kafedrasının biologiya elmləri

Qeyd  edilməlidir  ki,  mətbəx  avadanlığı  plastikli  PVX-dən 
hazırlanırdı, əlbəttə ki, onun tərkibində çətin ki, vinilxlorid qarışığı 
olsun,  çünki  əvvəllər  onu  qeyri-plastikli  PVX  hesab  edirdilər. 
Ancaq 1978-ci ildən başlayaraq texnologiyanın təkmilləşdirilməsi 
sayəsində  PVX-də  vinilxloridin  olması  aşağı  salınnuşdır  və 
hazırda  PVX  materialları  toksikoloji  cəhətdən  təhlükəsiz  hesab 
olunur. 
Lakin  1979-cu  ildə  AFR-də  qüvvəyə  minmiş  «Vinilxlorid- 
dən hazırlanımş lazımlı predmetlərin vəziyyəti haqqında» qanuna 
görə, qida məhsullan üçün nəzərdə tutulmuş əşyalarda (marqarinin 
bükülməsi,  yağ  üçün  butilka  və  s.)  1  mq-dən  artıq  vinilxlorid 
olmamalıdır.  Ancaq  qazşəkilli  monomer  vinilxlorid  bəd  şiş 
xəstəliyini  törədə  bilər  (məsələn,  bu  amil  özünü  müştükdə, 
çimərlik  üçün  köməkçi  alətlərdə,  eləcə  də  uşaq  oyuncaqlarında 
büruzə verə bilər). 
Qida  məhsullarının  əvvəlki  analizindən  məlum  oldu  ki, 
PVX-dən  olan  butulkalara  doldurulmuş  qida  mayelərində 
vinilxloridin  olduğu  aşkar  edilmişdir,  bunun  konsentrasiyası  bu- 
tulkalardab məhsuldan asıb olmuşdur; ən çox sirkə, onun ardınca 
meyvə şirələri və xardal çirklənmişdir. 
Ftor  birləşmələri  ətraf  mühitin  toksikantıdır,  İçməli  suyun 
ftorlaşdırılması  məqsədəuyğunluğu  kariyesin  profilaktikası  üçün 
nəzərdə  tutulur.  Məsələ  əlbəttə  mübahisəlidir,  ancaq  tədbir 
müzakirə  edilə  bilməz,  çünki  bu,  dəqiq  surətdə  nəzarətdə 
saxlanılır. 
Ftor  mal-qaraya  həm  tövlədə,  həm  də  çəməndə  zərər  yetirə 
bilər. Tövlədə bu o zaman baş verir ki, axar novlara super- fosfat 
tökülsün. Bunun məqsədi  azotu  duru peyində saxlamaq və onun 
iyini  aradan  qaldırmaqdır.  Əgər  heyvan  onu  içirsə,  bu  ftorla 
zəhərlənməyə gətirir. Çəməndə alüminium zavodları yaxmhğında 
sümüklərin  zədələnməsi  nəzərə  çarpır,  çünki  bu  zavodlar  ftor 
birləşmələrini xaricə buraxır. 
Ancaq  insan  üçün  ftorun  ətraf  mühitin  toksiki  zəhəri  ftor 
karbohidrogenlərinin 
xladagentlər  və 
qazqovucuları 
ilə 
soyuducuda və aerozol balonlarında istifadə edilməsindən baş verə 
bilər. Bu avadanlıqlarda olan birləşmələr atmosferə, ora 
75 

---

dan  da  davamlı  birləşmələr  kimi  stratosferə  qabur  və  yüksək 
enerjili şüalanma təsiri altında parçalanır. 
Bu  zaman  əmələ  gələn  radikallar  asanlıqla  reaksiyaya  girir, 
bu da ozon qatının dağılmasına səbəb olur. Günəşin ultrabənövşəyi 
şüasından qoruyan ozon qatının dağılması dəri xərçəngi xəstəliyini 
törədə  bilər.  Ona  görə  də  son  illərdə  aero-  zol  balonlardan 
istifadənin qadağan edilməsi tələbi irəli sürülür. 
CO  və  CO
2
  havada.  Karbon  oksidi  özü-özünə,  avtomobil 
mühərriklərinin  tüstülü  qazlarının  bir  hissəsi  kimi  daha  çox 
zəhərlidir.  Bu  qazlar  sənaye  qazlarının  tullantılan  ilə  birlikdə 
atmosferdə CO normal konsentrasiyasını artırır. 
CO insan və heyvanın psixiki funksiyası və davranışına təsir 
edir.  Atmosferdə  karbon  oksidin  (CO
2
)  konsentrasiyasının 
antropogen  artımına  daha  böyük  diqqət  yetirilir,  çünki  bu.  Yer 
kürəsinin və bütün üzvi həyatın istihk rejimi üçün əhəmiyyət kəsb 
edir.  İqlimin  dəyişməsindən  ehtiyat  etmək  lazımdır.  Əgər  şimal 
qütbü  buzları  əriməyə  başlayarsa,  okean  sulan  səviyyəsinin 
qalxması bütün sahilboyu ovahğı suya qərq edər və nəticədə qütbdə 
heç bir zaman buz örtüyü əmələ gəlməzdi. 
Hazırda  alimlər  belə  hesab  edirlər  ki,  C02-nin  atmosferdə 
səviyyəsi okean sulanmn kimyəvi xassələrilə müəyyən edilir. Bu 
da ancaq COz-nin okeana çatması ilə təsdiq olunur. 
Bunun  üçün  orta  hesabla  6  il  vaxt  keçir;  okean  sularının 
qanşması da çox ləng gedir. Ona görə də indiki zamanda havada 
C02-nin  artması  sayəsində  iqlim  dəyişmələrinin  xarakterini 
qabaqcadan öyrənmək mümkün deyil. 
Qeyd edilmişdir ki, son üç onillik ərzində C02-nin atmosferdə 
artımı il ərzində yarım faiz olmuşdur. 
Həmin  dövrdə  dünyada  orta  temperatur  sənayenin  sürətlə 
inkişafma baxmayaraq, təxminən 10°C aşağı düşmüşdür. Yəqin ki, 
bu, onunla izah edilir ki, aerozoUarın (digər narm dis- persin toz) 
olması  atmosferdə  günəş  radiasiyasmın  intensivliyini  kəskin 
azaltmışdır,  onlar  gözlənilən  soyuqluq  CO
2
  səviyyəsinin  artması 
nəticəsində kompensasiya edilmişdir. 
76 

---

C
02
-yə  dair  müzakirələrdə  müxtəlif  mülahizələr  irəli 
sürülmüşdür.  Düzdür,  yapon  meteoroloji  tədqiqatlar  institutunun 
məlumatına  görə,  1980-cı  ilin  anomal  hava  şəraiti  bütün  Yer 
kürəsində yer atmosferinin karbon 2-oksid və tozla çirklənməsi ilə 
şərtləndirilir. 1989/90-cı ihn qışında Avropaya soxulan qasırğa da 
çox  güman  ki,  iqlimin  başlanan  dəyişilməsinin  antropogen 
səviyyəsinə dəlalət edir. 
Hər halda C02-nin yer atmosferində tərkibi son yüzülikdə 258 
mq/kq-dan  340  mq/kq-dək  artmışdır.  Heç  şübhə  yoxdur  ki,  daş 
kömürün  və  neftin  istifadəsi  2050-ci  ilə  karbon  2-  oksidin 
həcminin  hətta  600  mq/kq-a  qədər  artmasmı  istisna  etmir. 
Beləliklə,  bu  yaxın  50  (ya  da  100)  ildə,  əgər  karbon  2-  oksidin 
atmosferə  atılması  gələcəkdə  bu  vaxtadək  olan  sürətlə  artsa, 
hazırkı  CO
2
  konsentrasiyasımn  iki  dəfə  artması  gözlənir.  Lakin 
belə vəziyyət yer səthinin ümumi qızmasına səbəb olacaqdır. Ona 
görə də yaxın 100 üdə orta yer temperaturunun 2,5°C hüdudunda 
artması  gözlənilə  bilər.  «İstixana  effekti»  adlanan  bu  proqnoz 
C02-nin  yerüstü  ultrabənövşəyi  şüalanmam  12-dən  18  mkm 
hüdudunda saxlayacağı ilə əlaqədardır. 
SO
2
 havada. SO
2
 problemi yandırılma, qazın yanacağımn və 
kükürdtərkibli  faizin  emah  zamanı  kükürdlü  qazm  havaya 
qalxmasının  nəticəsidir.  Eyni  zamanda,  sellüloza  istehsal  edən 
müəssisələr də onu tonlarla havaya buraxır. Belə ki, ABŞ-da hər il 
atmosferdə 25 mln. ton,  Avropada isə daxU olan S02-nin  93%-i 
şimal, 7%-i isə cənub yanmkürəsinin payına düşür. 1960-1965-ci 
illərdə onun kəmiyyəti 2 dəfə artmışdır. 
«Turşu  yağışların»  düşməsi  tez-tez  baş  verir.  Bunun 
nəticəsində  yağış  suyunda  olan  turşuların  60%-i  kükürd 
turşusudur.  Kükürd  turşusu,  azot  turşusu  və  kükürdvari  turşu 
yağışda  kükürdün  S02-yə  oksidləşməsi  nəticəsində  əmələ  gəlir. 
Digər  tərəfdən,  torpaq  mikroorqanizmləri  gübrələri  çevirməklə 
yəqin  ki,  atmosferdə  qazşəkilli  azot  ayınr,  bu  da  oksigenlə 
birləşərək azot oksidlərini əmələ gətirir. 
Turşulaşmış suyun balıqlann populyasiyasma təsiri xüsusilə 
təhlükəlidir.  Normal  neytral  pH-dan  kiçicik  yayınma  körpə 
balıqlann məhvinə gətirib çıxarır. İlk növbədə, bundan 
77 

---