Redaktor: bdu-nin genetika və təkamül təlim kafedrasının biologiya elmləri

olaraq, təsərrüfatda zərərli həşəratları  (insektisidləri),  göbələk və 
alağı  məhv  etmək  üçün  zəhərli  kimyəvi  maddələr  arasmda 
istiqamətlənmiş çirklənməni göstərmək olar. Bu maddələrin tətbiqi 
produsentiərin  səviyyəsinə,  deməli,  bütün  qida  zəncirinə  təsir 
etmək  deməkdir.  Bu  zaman  həyat  orqanizminin  bütün 
mərhələlərinə bütövlükdə biogenezdən ta populyasiya və ayrı- ayrı 
fərdlərə qədər təsiretmə hah baş verir. 
İstiqamətlənmiş  maneələrdən  istifadəyə  dair  ABŞ-da  palıd 
meşələrinin  qeyri-cüt  barama  qurdlarmdan  qorunmasım  misal 
göstərmək olar. 
Ekosistem  səviyyəsində  (biogeosenozlar)  maneələri  şərti 
olaraq  həddə  və  həddəqədərki  (qismən)  müddətə  bölmək  olar. 
Məsələn, meşələrdə təsərrüfat əhəmiyyətli ziyanvericilərin zəhərli 
kimyəvi 
maddələrlə 
məhv 
edilməsi, 
heyvanların 
po- 
pulyasiyalanmn  bir  hissəsinin  vurulması,  sənaye  balıqlarının 
ayrı-ayn  növlərinin  ovlanması  qismən  maneələrdir.  Bununla 
yanaşı,  atmosfer  və  suya  kimyəvi  genobiotiklərin  (məs:  kükürd 
oksidi, azot, karbohidrogen, ftor birləşmələri, xlor və s.) atılması 
mühitin  keyfiyyətini  radikal  surətdə  dəyişdirir,  bütövlükdə 
produsentlər  səviyyəsində  maneələr  yaradır  və  beləliklə, 
ekosistemin  zəifləməsinə  gətirib  çıxanr.  Belə  ki,  əsas  trofik 
səviyyə-produsentlər məhv olur. 
Sənaye  rayonlarında  zəhərli  tullantıların  yığılıb  qalması 
torpaqlarda  bitkilərin  intensiv  inkişafına  və  məhsuldarhğının 
artmasına  mənfi  təsir  göstərməsinə  şərait  yaradır,  belə  ki,  buğda 
məhsulunun 20-30%, kartofun 47%, şəkər çuğundurunun isə 35% 
aşağı düşməsinə səbəb olur. 
Ağacİann  kəsilməsi  və  ya  xam  torpaqlarm  şumlanması  bu 
yerlərdə olan ekosistemin tam məhv edilməsi deməkdir. Ən yaxşı 
hallarda  bu  yerlərdə  yeni,  amma  az  məhsuldarhğa  malik 
ekosistemlər  əmələ  gəlir,  ən  əsası  isə  burada  torpaq  eroziyası, 
bozqırlaşma  baş  verir.  Belə  təbiət  hadisələrinə,  şam  ağadan 
kəsilmiş və yannuş yerlərə Kola yanmadasında rast gəlinir. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  ekosistemin  dağılması  biosferin 
bütövlÄdə  deqradasiyası,  onun  ümumi  məhsuldarlığımn  aşağı 
düşməsi deməkdir. Meşələrin kəsilməsi, torpaqlarm eroziyası, 
69 

---

təbii  landşaftlann  dağ-mədən  hasilatı,  su  anbarları,  ərazilərin 
urbanizasiyası  ilə  əvəz  edilməsi  fotosintetiklərin  ümumi 
biokütləsini  aşağı  salır,  həm  də  əhəmiyyətli  sahələrdə  biotik 
dövran  prosesini  dayandıra  bilir.  Maneələr  kompleksi 
mənbələrindən biri şaxta uçurumları və terrikoniklərdir ki, bunlar 
da zərərli maddələr buraxan fiziki-kimyəvi proseslərdir, nəticədə 
bu maddələr atmosferə, suya və torpağa istiqamətlənir. 
Ekoloji  nöqteyi-nəzərdən  bəzi  ölkələrdə,  eləcə  də  ABŞ-da 
keçirilən idman ovu populyasiyalara fəal surətdə təsir edir, buna 
bir növ maneə kompleksi kimi, həm də çirkləndirmə mənbəyi kimi 
baxmaq olar. Bu narahathq amilinin (səs-küy, iy) əmələ gəlməsi, 
populyasiyalann, onların miqdarımn və sıxlığımn, yaş və seksual 
strukturunun optimal balansının pozulması deməkdir. 
Məsələn,  vəhşi  ördəklərin  populyasiyası  üçün  fərdlərin 
həddən artıq aradan götürülməsi, onların yaşadığı qamışlığm məhv 
edilməsi, həmçinin populyasiyalarımn mövcud olduğu qamışlığın 
sənaye 
çirkləndiriciləri  ilə  çirklənməsi  vəhşi  ördəyin 
popuİyasiyasımn,  ekosistemin  məhsuldarlığının  aşağı  düşməsinə 
səbəb olur, nəticədə dağılma prosesi baş verir. 
Ətraf mühitin çirklənməsi - ekoloji sistemə xas olmayan canlı 
və  cansız  komponentlərin  daxil  edilməsi,  fiziki  və  struktur 
dəyişmələri,  dövran  və  maddələr  mübadiləsi  proseslərini 
dayandıran  və  pozan  amillər,  məhsuldarlığın  aşağı  salınması  və 
həmin ekosistemin dağılması formasında enerji axımdır. 
Çirklənməyə maneə kompleksi kimi baxarkən, onu aşağıdakı 
şəkildə təsnifatlaşdırmaq olar; 
tnqrediyent  (kimyəvi)  çirÜəndirmə  -  təbii  biogenosenozda 
kəmiyyət və keyfiyyətcə yad olan maddələrin məcmusudur. 
Parametrik  (fiziki)  çirkləndirmə  -  ətraf  mühitin  kəmiyyət 
parametrlərinin dəyişilməsidir; 
Stasiol-destnıksiv  çirkləndirmə  -  insan  mənafeyini  nəzərə 
almaqla  təbiətin  optimallaşması  ilə  bağh  olan  təbiətdən  istifadə 
prosesində landşaftların və ekoloji sistemin dəyişilməsidir. 
70 

---

3.8.
 
Ayrı-ayrı çirkləndiricilər 
Admiral Franklinin tarixi. Admiral ser Con Franklin 1786- cı 
il aprelin 16-da Spilsbirdə (Linkolnşir) anadan olmuşdur. O, Şimal 
qütbünün  tədqiqatçısı  kimi  məşhur  idi.  1845-ci  İJ  mayın  19-da 
yaxşı təchiz olunmuş  «Erebus» və  «Terror» gəmilərində özünün 
sonuncu səyahətinə çıxımşdır. O, şimal-qərb keçidini kəşf etmək 
istəmişdir. Onu axırıncı dəfə MelvÜ körfəzində görmüşdülər. 
Bu gün artıq bilirik ki, ikinci qışı keçirən admiral 1847-ci il 
iyunun  11-də  vəfat  etmişdir.  Üçüncü  dəfə  keçidi  keçməyə  səy 
göstərən onun 24 silahdaşı həlak olmuş, sonra 105 Idşi gəmini tərk 
etmiş, lakin onların heç biri quruya və qudzanbey kampaniyasının 
stansiyasına  gedib  çıxa  bilməmişdir.  Ancaq  1854-  cü  ildə 
eskimosların  ayrı-ayrı  ifadələri  əsasında  ekspedisiyanın  aqibəti 
məlum  olmuşdur.  1893-cü  il  nəşri  olan  «Brokqauz»da  belə  bir 
məlumatı  oxumaq  olardı:  «Ekspedisiyanın  bütün  iştirakçıları 
aclıqdan  və  soyuqdan  həlak  olmuşlar».  1891-1986-cı  illərdə 
antropoloq  Bittinin  rəhbərliyi  altında  müasir  analiz  metodlarına 
əsasən  meyitlərin  ekshümasiyası  aparılmış  və  ölümün  mümkün 
səbəbləri  tədqiq  edilmişdir-  Nəticədə  onlann  qurğuşundan 
zəhərləndiyi  təyin  edilmişdir.  Həlak  olmuş  matros  Torrinitanm 
saçlarında spektrofotometrik təhlil metodu ilə mln. qurğuşuna 600 
q.  hesabilə  qurğuşundan  zəhərlənmə  aşkar  edilmişdir.  Aşkara 
çıxarılmışdır  ki,  Britaniya  dəniz  idarəsi  ekspedisiyam  metal 
bankalı  konservlərlə  təcliz  etmişdir.  Bu  bankalarda  yüksək 
konsentrasiyaya  malik  qurğuşun  olmuş,  bankanın  içərisindəki 
məhsula keçmiş, sonra isə qida ilə bərabər orqanizmə daxil olmuş, 
nəticə faciəli sonluqla bitmişdir. 
1903-1905-ci  illərdə  R.Amundsen  çox  da  böyük  xərcə  yol 
vermədiyini alqışlamışdır. Bu da onun gələcək taleyinə baha başa 
gəlmişdir.  Belə  ki,  o  Nobelin  oxşanna  keçərkən,  özü  və  onun 
yoldaşları ağ ayıların əti ilə dolanırdılar. Bu ayıların əti trixina ilə 
zəhərlənmişdir.  Bu  fakt  sonralar,  donmuş  cənazələr  tədqiq 
edilərkən  müəyyən  edilmişdir.  Gəminin  qeydiyyat  gündəliyində 
olan  yazı  trixinozun  tam  təsvirini  vermişdir.  Çox  qəribədir.  Bu 
faciəli hadisələr bir-birinə uyğun gəlmişdir. 
71 

---