Redaktor: bdu-nin genetika və təkamül təlim kafedrasının biologiya elmləri

Bəşəriyyət  üç  böyük  irqlə  təmin  olunur:  avraziya  (yevraneod), 
ekvatorial (avtotral-neqroid), aziya-amerika (monqoloid). İrqlərin 
daxilində isə kiçik irqlər və ya irqi növlər qeyd edilir. 
İrqlər,  görünür,  müxtəlif  təbii-iqlim  şəraitində  yaşanuş  ne- 
antroplar  populyasiyasınm  məskunlaşması  və  coğrafi  təcrübə 
nəticəsində  meydana  gəlmişdir.  Sosial  qarşılıqlı  münasibətlərin 
formalaşması  və  bioloji  amillərin  təsirinin  aşağı  düşməsi 
nəticəsində irqlərdən heç biri növ ayrılığına yüksələ bilməmişdir. 
Homo  sapiens  növünün  yeganəliyi  onu  göstərir  ki,  insanlarm 
bütün  irqləri  bioloji  və  psixoloji  cəhətdən  birqiymətlidir  və 
təkamül  inkişafının  eyni  səviyyəsində  olurlar.  Bütün  irqlərin 
nümayəndələri  reaksiya  normaları  hüdudunda  mədəniyyətin  və 
sivilizasiyanın  inkişafında  yüksək  nailiyyətlər  qazanmağa 
malikdirlər. 
İrqi  təsnifatların  əsas  vahidi  -  irq  Homo  sepiens  növünün 
daha xırda sistematik kateqoriya kimi nəzərdən keçirir. Bu, bioloji 
kateqoriyadır və onu etnos, millilik və s. anlayışlarla qarışdırmaq 
olmaz. 
Stress, diskress. 1926-cı ildə Hans Selye müxtəlif xəstəliklərə 
malik  olan  pasiyentlərdə  ümumi  simptomlar  özünü  göstərməsi 
məsələsinə fikir verir. İştahanın itməsi, əzələ zəifliyi, yüksək qan 
təzyiqi, motivasiyanın aşağı düşməsi gözə çarpır. Bu müşahidələr 
ona stressi təyin etməyə əsas verir. Alim stressə belə qiymət verdi: 
«stress  bütün  qeyri-spesifik  dəyişikliklərin  məcmusudur!».  Daha 
sonra  1974-cü  ildə  o,  yazırdı  ki,  stress  -  «xaricdən  hər  hansı 
tələbatın orqanizmə qeyri-spesifik reaksiyasıdır». 
Ancaq Selya stressə diqqət yetirən ilk adam deyildi. Hələ ibn 
Sina  stressin  insan  və  heyvan  həyatında  mühüm  rol  oynadığına 
fikir  vermişdir.  O,  bunu  aşağıdakı  misal  əsasında  izah  etmişdir: 
qoyun uzun müddət çəməndə otlayndı, ancaq bu çəmən canavarı 
bağladıqdan 3 gün sonra qoyun məhv olmuşdu. 
Emosional  stress  bioloji  və  sosial  tələbatın  ödənilməsi 
mümkün  olmayan  şəraitdə  inkişaf  edir,  samata  vegetativ 
reaksiyalar  kompleksi  ilə  müşayiət  olunur,  simpatoadrenal 
sistemin 
57 

---

fəallığı  isə  orqanizmi  mübarizəyə  səfərbər  edir.  Uzunmüddətli 
stress  zamanı  reaksiyanın  formalaşmasında  iştirak  edən  və  li- 
pidlərin mübadiləsində ciddi pozuntulara səbəb olan hormonların 
təsiri  orqanizmin  funksiyalarının  pozulmasına  gətirib  çıxarır, 
xəstəlik  başlanır,  adamların  bəzisində  bu  ürək-damar  sisteminin 
patologiyası  diqtəsində  mədə-bağırsaq  yolunun  po-  zulmasma 
səbəb olur. 
Beləliklə,  stress  nevroloji,  ürək-damar,  endokrin  və  digər 
xəstəliklərin  patogenetik  əsasını  təşkil  edə  bilər.  Belə  ki,  son 
dövrlərdə belə xəstəliklər arasıkəsilmədən çoxahr. 
Ancaq  stress  orqanizmə  müsbət  təsir  qüvvəsinə  malikdir. 
Təkamül  cəhətdən  qüvvətləndirilmiş  stress  reaksiyası  ekstremal 
təsiretmə  zamanı  orqanizmin  həyat  əhəmiyyətli  sistemlərini 
səfərbər  edir  və  stress-amillə  mübarizədə  mühüm  şərtdir.  Qısa 
müddətli  kəskin  impulslu  stressləşmə  orqanizmin  adaptiv 
qabiliyyətini artırır. 
Stressin  orqanizm  üçün  həm  müsbət,  həm  də  mənfi  rol 
oynaması  Q.Selyeyə  konstruktiv,  müsbət  stressi  (su  stressi)  və 
deduktiv,  mənfi-dispressi  bir-birindən  ayırmağa  imkan  verdi. 
Orqanizmin bu və ya digər təsirə («həyəcan reaksiyası») ilk cavabı 
stress  kimi  nəzərdən  keçirmək  olar.  Rezistenlik  mərhələsində 
paleostatistik adantiv reaksiya üstünlük təşkil edir (bunun hesabına 
orqanizmin  yüksək  davamlılığı  təmin  edilir),  arıqlama 
mərhələsində  isə  qeyri-spesifik  funksional  pozuntular  üstün  yer 
tutur. 
Beləliklə,  stress  bir  tərəfdən  homeostazı  saxlayır,  digər 
tərəfdən adaptasiyamn əlverişsiz amillərlə inkişafım təmin edir və 
nəhayət, intensiv və zaman daxilində gecikən stress- təsiretmə bir 
çox xəstəliklərin patogenezinin əsasını təşkil edir. 
Eksperimental  gərgin  şəraitdə  ən  çox  həssas  və  dağılanmış 
olan  ürək-damar  sistemidir.  Katexalaminlərin  yüksək  səviyyəsi, 
kəskin  taxikardiya  və  ürək  aritmiyası  (onlar  emosional  stress 
zamam  meydana  çıxır)  miokard  pinoksiyasımn  inkişafına  səbəb 
olur,  nəticədə  metoxondriyamn  enerji  əmələgətirmə  funksiyası 
aşağı  düşür.  Bütün  bunlar  ürək  əzələsinin  azalmış  funksiyasının 
aşağı enməsinə gətirib çıxanr. 
58 

---

ürək-damar  sisteminin  davamlılığuun  artırılması. 
Bu  sistemin 
emosional stressə qarşı davamlılığının artıtırlması müntəzəm qısa 
müddətli  stress  yüklənməsi  ilə  mümkündür:  əzələli,  dövri 
immobilizasiya, hipoksiya, modullaşdırılmış elektromaqnit sahəsi 
və  isti-soyuq  proseduralar.  Bunlardan  başqa  müsbət  emosiyalar 
çox səmərəlidir. 
Stressin  cığır  daşı-desinxroz. 
Bu,  müxtəlif  stressor  amillərlə 
meydana  çıxa  bilər.  Desinxrozun  əmələ  gəlməsi  çox  qızma  və 
sərinləşmə, rentgen və ultrabənövşəyi şüalanma, səs-I^yün təsiri, 
vibrasiya və sürətlənmə zamam meydana çıxa bilər. De- sinxroz 
hər bir xəstəliyi müşayiət edir, bəzən xəstəlik simpto- mlannın ilk 
əlamətləri zamanı onu aşkar etmək olar. Ona görə də orqanizmin 
sutkalıq ritminin tədqiqi xəstəliyin ilk diaqnostikası üçün etibarlı 
vasitədir. 
Sutkalıq  dövri  tsiklin  bioritmləri  sirkadian  adlamr  (tsikl- 
gümrahlıq»,  bədənin  temperatur,  elektrolitlərin  konsentrasiya- 
sının və hormonların səviyyəsinin tərəddüdü). Daha uzunmüddətli 
tsikllər infradiann adlandırılır (aybaşı sildi), qısamüddət- lilərə isə 
ultradiann  deyilir  (tənəffüs,  ürəyin  ritmi,  əsəb  impul-  slarının 
ritmlik boşalması). 
Sutkalıq  və  sutkalığa  oxşar  ritmiər 
-  canlı  orqanizmlərin 
ayrılmaz xassələri. Bütün orqanizmin həyat fəaliyyəti üçün ritmin 
əhəmiyyəti onun uzun sürən dövrü Yer kürəsinin öz oxu ətrafında 
fırlanması dövrü ilə uyğun gəlməlidir. Bütün canhla- ra xas olan 
maddələr mübadiləsi biokimyəvi  reaksiyaların zənciri kimi  çıxış 
edir, onun sürəti spesifik fermentlər katalizatorlarının iştirakından 
asılıdır.  Bu  zəncirin  hər  bir  halqası  potensial  assimilyator  kimi 
çıxış edir. Yəqin ki, biokimyəvi tsikl- lərin müxtəlifliyi  arasında 
daimi  vaxtı  yer  sutkasına  -  24  saata  yaxın  olanlar  üstünlük  əldə 
etmişlər. 
Bu  xassənin  genetik  möhkəmləndirilməsi  sutkaya  yaxın 
ritmiərin  nadir  xüsusiyyətlərini:  onların  təcrid  olunma  şəraitində 
uzun müddət qalmasını müəyyən edir. Xarakterik cəhət  odur ki, 
ayrı-ayrı sarkad ritlmlərinin orta dövrü dəqiqliklə sutkaya bərabər 
deyil.  Görünür,  canlı  sistemlərin  xüsusiyyətləri  burada  özünü 
büruzə verir: ciddi vaxtla tsiklik təzahürlə 
59 

---