Redaktor: bdu-nin genetika və təkamül təlim kafedrasının biologiya elmləri

orqanizmə daxil olan müxtəlif kimyəvi təbiətli maddələr nəzərdə 
tutulur.  Onlar  mübadilə  prosesində  mühüm  rol  oynayır.  Əksər 
hallarda  fermentlərin  tərkib  hissəsi  olur.  Bəzi  vitaminlər 
bağırsaqlan  mikroflorası  ilə  sintez  edir.  Hər  hansı  bir  vitaminin 
olmaması zamanı xəstəhk halı - avitaminoz, vitaminlərin qida ilə 
kifayət  dərəcədə  daxil  olmaması  hipovitaminoz  adlanır.  Hər  iki 
amil  nəinki  vitaminlərin  olmaması,  eyni  zamanda  onların 
sorulması, ya da bağırsaq mikroflorasımn antibiotiklərdə sıxılması 
zamanı meydana çıxa bilər. 
Vitaminlər suda həll olanlar - Bİ, B2, B6, Bİ2, PPG və s. və 
həll olmayanlar - A, D, C, K adı altında 2 yerə bölünürlər. Hazırda 
50  vitamin  məlumdur  ki,  onlardan  ən  mühümləri  aşağıdakı 
cədvəldə verilmişdir (cədvəl 1.5). 
3.3.
 
İnsanm biosferdən ayrılmazlığı 
İnsanın  Kosmosa  çıxmasının,  uzun  aylar  su  altında  yaşa- 
masımn  öyrənilməsinə  baxmayaraq,  o,  bioloji  növ  olaraq  qalır. 
Ona  ciddi  müəyyən  olunmuş  ətraf  mühit  şəraiti  və  ya  ekoloji 
amillər,  havamn  qaz  tərkibi,  qida  ilə  assimilyasiya  olunan 
maddələr  (temperatur,  işıqlanma,  rütubətlilik  rejimi  və  bir  çox 
digərləri) lazımdır. 
Hər  hansı  bir  canlı  orqanizmin  ətraf  mühitin  keyfiyyətinə 
tələbatı konservatizmdir. Amillər rejiminin dəyişilməsi, orqanizmə 
tələb  olunan  normadan  bu  və  ya  digər  tərkibU  təbii  mühitin 
kənarlanması  zamanı  həyat  fəaliyyətinin  bu  kənar-  lanmamn 
həyatla uyğunlaşmamasına qədər pozulmasına gətirib çıxara bilər. 
İnsan  biosferin  biotik  komponenti  olub,  qida  halqası  ilə 
produsentlərlə  əlaqədardır,  özü  isə  birinci  və  ikinci  sıramn  kon- 
sumentidir,  heterotrofdur,  hazır  üzvi  maddələrdən  və  biogen 
elementlərdən istifadə edir, maddələr dövramnda iştirak edir. 
İnsan canh maddənin fiziki-kimyəvi birliyi qanununa tabedir 
(V.İ.Vernadski)  -  canlı  maddə  fiziki-kimyəvi  vahiddir.  Canlı 
orqanizmlərin  müxtəlif  keyfiyyətliliyinə  baxmayaraq,  onlar  o 
qədər fiziki-kimyəvi oxşardırlar ki, onlara zərərh olan başqalarına 
heç cür etinasız ola bilməz. 
48 

---

İnsan üçün orqanizmin əvvəlcədən  genetik müəyyən edilən 
ətraf  mühitin  uyğunluğu  qanunu  yerinə  yetirilir:  orqanizmlərin 
növü  onu  əhatə  edən  təbii  mühitin  onun  genetik  qabiliyyətinə 
uyğunluğuna  qədər  mövcud  ola  bilər.  Hər  bir  növ  müəyyən 
mühitdə  meydana  çıxımş  və  onun  gələcək  mövcudluğu  ancaq 
həmin  mühitdə  mümkündür.  Həyat  mühitinin  kəskin  dəyişməsi 
ona  gətirib  çıxara  bilər  ki,  növün  genetik  imkanları  yeni  həyat 
şəraitinə, növün uyğunlaşmasına kifayət olmasın. 
Cədvəl 5 
Ən zəruri vitaminlər 
u
 
*5
 
E
 
cs
 
>
 
Finoloji təsir və 
hipovitaminozlar
 
Mənbələr (qhla 
m^ısQİIar)
 
Sutkahq
 
norma
 
1
 
2
 
3
 
4
 
Bİ
 
Karbohidrogenlərin, 
zülallann 
mübadiləsində 
iştirak 
edir, 
sinir 
impulsunun  keçirilməsində  rol  oynayır. 
Çatışmazlıq  zamanı  hərəkət  fəallığını 
pozur, iflicə, mədə-bağırsaq yolunun işinin 
fəaliyyətinə mane olur.
 
Hüceyrə  tənəffüsündə  iştirak  edir.  Ça- 
tışmadıqda  bəbəyin  tutqunlaşması,  ağızın 
qişa qabığının zədələnməsi baş verir.
 
Dənli  və  paxlalı  bitkilər, 
qaraciyər, 
yumurtanın 
sansmda.
 
1,5-2
 
mq
 
B2
 
Zülallar  mübadiləsi,  fcrmentlərin  sintezi, 
amin  turşulan  mübadiləsinin  təminatı; 
çatışmadıqda  dəri  xəstəliyi,  anemiya,  qıc 
olma
 
Mədə  şirəsi  zülalı  ilə  birləşərək  sorulur; 
çatışmadıqda  qan  azlığı  (anemiya)  baş 
verir.
 
Pivə  mayası,  qaraciyər, 
çiy  yumurta,  dənli  və 
paxlalı 
bitkilər, 
to- 
matlarda.
 
2-3 mq
 
B6
 
Hüceyrə  tənəHüsündə  iştirak  edir,  mədə- 
bağırsaq  işinin  funksiyasını  normallaşdı- 
nr.  Çatışmadıqda  dərinin  iltihabı,  ishal, 
kəmağıllıq inkişaf edir.
 
Qaraciyər, böyrəklər, 
yumurta sansı, dənli və 
paxlalı bitkilərdə. 
Bağırsaq mikroflorası ilə 
sintez edilir.
 
1,5-3
 
mq
 
49 

---

Cədvəlin davamı 
1 
2 
3
 
4
 
 
Oksidləşmə-bərpa  proseslərində  iştirak 
edir.  İnfeksiya  xəstəliklərinə  davamlılığı 
artınr. Çatışmadıqda sinqa (qan damar- lan 
divarlarının  zədələnməsi,  dəridə  xırda  qan 
sızmalannın inkişafı, diş ətinin qansızması) 
xəstəliyi yaranır
 
Qaraciyər, 
böyrəklər, 
ətdə.  Bağırsaq  mikro- 
florası ilə sintez olunur.
 
 
B12
 
Gözə, boyatma və inkişafa təsir edir, görmə 
piqmentinin  yaranmasında  iştirak  edir. 
Avitaminoz  zamanı  görmənin  pozulması 
(toyuq 
korluğu), 
göz 
bəbəyinin 
zədələnməsi,  epitelinin  qumluğu  və  onun 
buynuzlaşması baş verir.
 
Maya,  buğda,  düyü,  arpa 
və 
araxisdə 
olur. 
Triptofan 
amin 
tur- 
şulanndan  sintez  oluna 
İsilər.
 
2mlq
 
PP
 
Kalsium 
və 
fosfor 
mübadiləsini 
tənzimləyir.  Çatışmadıqda  uşaq  yaşlarında 
raxit xəstəliyi inkişaf edir
 
itburnu,  qoz,  göy  soğan, 
qarağat,  kartof,  kələmdə 
olur.
 
15 mq
 
C
 
Hüceyrədaxili  lipidlərə  əksoksidləşdirici 
təsirə  malikdir.  Çatışmadıqda  skelet 
əzələlərinin  distrofiyası  inkişaf  edir,  cinsi 
funksiya zəifləyir.
 
Mal-qara  yağı,  qaraciyər, 
ət, yumurta, süddə olur.
 
50-100
 
mq
 
A
 
Protrombisin  sintezində  iştirak  edir,  qanın 
laxtalanmasına kömək edir. Ça- tışmadıqda 
qanın laxtalanması aşağı düşür.
 
A 
vitaminini 
əmələ 
gətirən  karotində,  kök, 
qaysı və gicitkanda olur.
 
1,5 mq
 
D
 
 
Balıq yağı, yumurta 
sansı, qaraciyər. 
Ultrabənövşəyi şüaların 
təsirindən dəridə əmələ 
gəlir.
 
Bitki yağları. Salat
 
2,5 mq
 
E
 
 
İspanaq,  salat,  kələm, 
tomat, 
kök. 
Mədə 
makroflorası  ilə  sintez 
edilir.
 
10-15
 
mq
 
K
 
 
 
0,2-03
 
mq
 
Bununla əlaqədar, insan tərəfindən təbiətin dəyişc irilməsi 
artıq mövcud növlər üçün təhlükəlidir, o cümlədən də bioloji növ 
olan insanın özündə də təhlükə yaradır. 
Biosfer insan və digər canh orqanizmlər üçün yeganə yaşayış 
yeridir, 
V.İ.Vernadski və digər alimlərin nəzəriyyəsinə görə, 
biosferin əvəz edilməzliyi qanunu meydana çıxır. 
Biosfer yaşama mütinin davamhhğmı təmin edən yeganə 
50 

---