Redaktor: bdu-nin genetika və təkamül təlim kafedrasının biologiya elmləri

3.5.
 
Adaptasiya, stress, distress 
Adaptasiya - ona vəziyyət kimi sabitlik (davamlılıq) şəklində 
baxmaq  olar.  Öz  təbii  halından  çıxarıhb,  özü-özünə  qapılan, 
yenidən ona qayıdan sabit sistemdir. 
Adaptiv  rəftar  -  sərhədləri  növ  xarakteristikaları  ilə  təşkil 
edilmiş  fizioloji  hüdudda  mühüm  dəyişkənliklərini  saxlamaq 
qabiliyyətidir. 
Adaptasiya Homo-sapiens növünün xassəsi olub, təkamülün 
məhsuludur və reaksiyamn tipik növ norması hüdudunda təzahür 
edir.  Adaptasiyanın  vəzifəsi  bioloji  qomeostazı  qoruyub 
saxlamaqdır. 
Qomeostaz - tənzimləmə prosesi sistemi kimi orqanizmdə iş 
parametrlərinin 
dinamikliyinə 
köməklik 
göstərir. 
O, 
özünütənzimləmə mexanizminə yardım edir. 
Adaptasiya terminindən başqa akklimatizasiya (uyğunlaşma) 
termini  də  istifadə  olunur,  bu  da  qısamüddətli  və  dönən 
morfofızioloji  dəyişiklikdir  (məs:  sabit  gün  qaralması).  Adətən 
akklimatizasiyaya  nisbətən  adaptasiya  enerjisini  daha  geniş 
anlayış hesab edirlər. 
İnsanın adaptasiyası onun bədən quruluşundan asılıdır. (6-cı 
cədvələ bax). 
Cədvəl 6 
İnsanın bədən quruluşu tipləri 
Bölgu prinsipi (mfiəUiO
 
Quruluş tiplərinin işarələri
 
1
 
2
 
Humoral (Hippokrat)
 
Fleqmatik, xolerik, melenxolik, 
sanqvinik
 
Anatomik (Aşner)
 
Orta tip, ensiz tip, geniş tip
 
Anatomik (Şevkupenko)
 
Mezomorf, dalixomorf, braximorf
 
Antropometrik (Serkupenko)
 
Atletik, astetik, piknik
 
Anatomik-fızioloji (Siyu)
 
Əzələli, respiratorlu, serebralh, 
digestivli
 
54 

---

Cədvəlin davamı 
I
 
2
 
Sistemli-fızioloji (Viola)
 
Hormosplanxnaeli, mikro splakxniren, 
megalosplanxnili
 
Klinik-fizioloji (Beneka)
 
Normal, daxili orqanların aşağı iş 
qabiliyyəti, daxili orqanların 
həddindən yüksək iş qabiliyyəti
 
Klinik-funksional (Çemorutski)
 
Normostenik, hipostenik, giperstenik
 
Klinik-nozaloqik (Covanni)
 
Atlet, fıziatrik, nleoterik
 
Əzələ tonusu üzrə funksional-sistem (Tandler)
 
Normotonik, hipotanik, hipertonik
 
Sistemli-anatomik (Knlov)
 
Fibramatozlu, qraspollu, limfaltozlu 
linoltozlu
 
Sistemli-anatomik (Virenius)
 
Pustodilu, epitolmallı, əsəbi, birləşmiş 
toxumalar
 
Sistemli-funksional, vegetativ əsəb sistemi 
tonusu üzrə (Epinger Qess)
 
Balanslalaşmış, simpatoniq, yaqatonik
 
Sistemli-funksional, vegetativ əsəb sistemi üzrə 
(Panlon)
 
Hipervegetativ, hiporvegetativ
 
Sistemli-funksional (ali əsəb fəaliyyəti tipi üzrə 
(Pazelon)
 
Qüvvətli, hövsələsiz; qüvvətli, sakit, 
çevik; qüwətU, sakit, şift, zəif
 
Sistemli-nazolik, mərkəzi əsəb sisteminin 
xassələri üzrə (Kreçmer)
 
sikloidli, şizoidli
 
Sistemli-funksional, fəal mezenxilinin xassələri 
üzrə (Boqomolets)
 
Fibrozlu, asetenik, pastozlu, 
lionmatozlu
 
Funksional-biokimyəvi (Labom)
 
Balanseonmış, Elibden-meyerqaf 
siklinin üstünlüyü ilə Krebs siklinin 
üstünlüyü ilə
 
Sistcmli-biokimyəvi, qida xarakterinin tələbatı 
üzrə (Brayant)
 
Hər şey yeyənlər, ət yeyənlər, bitki 
yeyənlər
 
Sistemli-antoqenetik, embrion təbəqələrinin 
üstünlüyü inkişafına görə (Bin, Şeldon)
 
Mezomorf, ektomorf, endomorf
 
Sistemli-funksional, endokrin vəzilərinin 
fəallığına görə (Belov)
 
Quruluşun 40-dan yuxan tipi
 
Funksional-fizioloji, əsəb-əzələnin iş 
qabiliyyətiinə görə (Kaznaçeyev)
 
«Miksetləp), «spranterlən>, 
«stayerlƏD>
 
Bioritmoloji, endogen fəallığına görə
 
Erkən sutkalıq-fəallıqla 
(«torağaylar»); gec sutkalı fəallıqla 
(«bayquş»)
 
Bioritmoloji, xarici təsirlərə davamlılığına görə
 
Ritmik, yüksəkdavamlı, ekzogen 
ritmiərin çətin mənimsənilməsi; 
aritmik, lobil, ekzogen ritmiərin asan 
mənimsənilməsilə
 
55 

---

tnsamn ekoloji-adaptiv tipi formalaşmış onun ekoloji amillərə 
və şəraitə adaptasiyası nəticəsində meydana çıxmışdır. 
Adaptasiya nəticəsində müxtəlif coğrafi şəraitlərdə adap- tiv 
tiplər  əmələ  gəlmişdir:  arktik,  yüksək  dağlılıq,  tropik,  arid, 
kontinental və mülayim. 
İrsiliyin  irqi  xüsusiyyətləri  və  onların  bir  hissəsi,  görünür, 
keçmişdə  adaptiv  xarakter  daşıyırdı.  Belə  ki,  neqroidlərin  tünd 
dərisi  orqanizmin  parlaq  günəş  şüalarından  müşahidə  edirdi, 
qıvnm  saçlarda  istidən  qoruyan  hava  qatı  əmələ  gəlir. 
Avropalıların açıq rəngli dərisi ultrabənövşəyi şüaları buraxmaqla 
raxitdən  mühafizə  edir,  dar  qabarıq  burun  udulan  havam 
istiləşdirir.  Monqol  tipli  irqlər  düz  cod  tüklərlə  səciyyələnir; 
qüvvətli  almacıq  sümüyü,  epikantusun  olması  Mərkəzi  Asiyanın 
kəskin, tozlu iqliminə uyğunlaşmağa imkan yaradır. 
Müasir insan üçün dəri və saçların rəngi həlledici rol oynamır. 
O, özünün intellektual keyfiyyətini inkişaf etdirməkdə böyük rol 
oynayır. 
Mutasiya  proseslərinin  yüksək  kəmiyyət  əsasında  kombi- 
nasiyah  dəyişməməsi  sayəsində  bəşəriyyət  insan  populyasiya- 
sınm əhəmiyyətli heterogenliyini təmin edir. 
Populyasiyada  bir-birinə  oxşar  fərdlər  (biryumurtalıqh 
əkizlərdən  başqa)  olmur,  o  zaman  heç  bir  fərd  irq  və  populya- 
siyalar  üçün  tipik  ola  bilməz.  Bununla  əlaqədar  «təmiz  irq» 
haqqında fikir yürüdülməyə əsas yoxdur. Ağıllı insan növü təkcə 
irqi əlamətlərinə görə müxtəlif deyil, burada digər mor- foloji və 
fiziki  əlamətlər  rol  oynayır.  Yüksək  polimorfluluq  (insani 
populyasiyaların 
müxtəliflik 
qabiliyyəti) 
insanlığın 
çirklənməsinin,  onun  gələcək  tərəqqisinin  təminedicisidir.  Buna 
görə  də  insanların  bu  və  ya  digər  qrup  və  ya  irqləri  arasında 
bərabərsizliyinin  təsdiqinin  nə  bioloji,  nə  də  sosial  əsası  vardır. 
Cəmiyyətin  gələcək  təkamülü  insanların  bioloji  qanunlara  şamil 
olunmasının  düzgün  dərk  edilməsindən  çox  asıhdır;  şəxsiyyətin 
anlaşılmasında  bərabər  imkanların  yaradılması  burada  əsas  rol 
oynayır. 
Bəşər irqləri - bu, hazırda Yer kürəsində bütün insanlara aid 
olan, Homo sapiens-m daxili növünün sistematik şöbəsidir. 
56 

---