Redaktor: bdu-nin genetika və təkamül təlim kafedrasının biologiya elmləri

lann  fiziki  və  ictimai  xüsusiyyətlərinin  təkamülü  üç  mərhələni 
əhatə edir. Ən qədim insanlar, qədim insanlar və müasir insanlar. 
Ən  qədim  insanlar  (arxazitronlar).  Bugünkü  günə  bir  neçə 
qazıntı  formaları  məlumdur.  Pitekantrop  (meymun-insan),  onun 
qahqlan  1891-ci  ildə  Yava  adasında  tapılmışdır;  sinan- 
trop-qalıqları  1927-ci  ildə  Pekin  yaxınlığındakı  mağaradan  əldə 
edilmişdir  və  s.  Görunur  ki,  bunları  bir  neçə-dik  və  düz  yeriyən 
insana aid etmək olar ki, onlar da təxminən 1,6 min. ildən 200 min 
ilədək əvvəl yaşamışdır. Bu dövrdə yeni şəraitdə məskunlaşan düz 
yeriyən  insanların  populyasiyası  ayrı-ayrı  təcrid  edilmiş 
arxantroplar  formasını  əmələ  gətirmiş  və  çoxsaylı  əlamətlərinə 
görə  avstralopiteklər  və  müasir  insanlar  arxasında  aralıq  yer 
tutmuşlar. 
Təkamülün  perspektivli  istiqamətlərindən  biri  əmək 
alətlərinin  hazırlanması  qabiliyyətinin  təşəkkülü  və  gələcək 
inkişafı  idi,  bu  da  düz  yerimənin  və  baş  beynin  inkişafı,  odun 
mənimsənilməsi  ilə  qarşıhqlı  əlaqədə  olmuşdur.  Alətin 
hazırlanması onların təyinatını və istehsalat ösullanm başa düşməyi 
tələb edirdi. 
Anlayış fəaliyyəti kollektiv əmək fəaliyyəti prosesində nitq və 
təfəkkürlə  əlaqədardır.  Orqanizmin  beyninin  tutumu  (700-  1200 
sm^) ibtidai nitqə sahib olmağa imkan verirdi (belə hesab edirlər ki, 
müasir insanın uşağın 750 q kütləsinə malik olan beyni ona nitqə 
yiyələnməyə imkan verir). Kişilərin boyu 160 sm-ə qədər və daha 
çox olurdu. Kəlləsinin sümükləri qalındır, alnı meyllidir, qaşüstü 
sümüyü  ifadəlidir,  çənəaltı  çıxıntısı  yoxdur,  çənəsi  böyükdür. 
Bütün bunlar arxantropun müasir insanlardan əhəmiyyətli dərəcədə 
fərqli  olduğuna  dəlalət  edir.  Onların  təkamülü  bioloji  amillərin 
təsiri ilə baş verirdi. 
Qədim  insanlar  {paleoantroplar).  Bu  forma  -  ağıllı  insanın, 
qazıntı  formaları  və  arxantroplar  arasında  arahq  mövqe  tutur. 
Antropogenez  mərhələsinin  təkamüldə  bioloji  amillərlə  yanaşı 
sosial  amillər  də  fəaliyyət  göstərməyə  başlayır:  əmək,  ov  və 
qorunma prosesində fərdlərin səyinin birliyi, qazamlımş təcrübə və 
ənənələrin gələcək nəslə ötürülməsi, intellektual inkişaf 
42 

---

və  s.  Neandertallar  da  paleontroplara  aid  edilir  (ilk  dəfə  onların 
qalıqları  1856-cı  ildə  Almaniyada  Neander  çayı  vadisində 
tapılmışdır).  Onlar  Avropada,  Afrika  və  Asiyada  geniş 
məskunlaşmışdılar.  Neandertallar  250-35  min  əvvəl  buzlaqlar 
epoxasında mağaralarda, 50-100 adamı əhatə edən qruplar halında 
yaşamışlar. Onlar müxtəlif daş alətlər hazırlayırdılar: əl rubilaları, 
ərsinlər, itiağızh bıçaqlar və s. Kişilər kollektiv ova çıxır, qadınlar 
və uşaqlar  yeməli gövdələr və meyvələr  yığırdılar. Neandertallar 
yemək  hazırlamaq  üçün  daimi  ovdan  geniş  istifadə  edir,  dəri 
geyirdilər. 
Neandertallar üçün xarakterik əlamətlər: balaca boy (155- 165 
sm),  kəlləsi  aşağı  əyilmiş  alnına  və  peysərə  malikdir;  böyük 
gözüstü  val;  beynin  həcmi  1400  sm^-ə  qədər  artnuşdır;  inkişaf 
etmiş  alın  hissəsi  alt  çənənin  quruluşunun  xüsusiyyətləri  onlarda 
rüşeym halında nitqin olmasına dəlalət edir. 
Sərt  iqlim  -  şəraitində  təbii  seçmə  imkanlarına  hər  vəchlə 
qovuşmasına,  hətta  özlərinin  həm  də  qəbilələrinin  belə  kənar- 
laşdırılmasma  şərait  yaradırdı.  Ancaq  əmək  fəaliyyəti  əmək 
prosesində,  ovlamada,  iri  yırtıcılardan  qorunmada  ayrı-ayn 
fərdlərin  sinfində  birləşdirilməsini  tələb  edirdi.  Ən  mühüm 
şərtlərdən  biri  qazanılmış  təcrübə  və  ənənələrin  gələcək  nəslə 
ötürülməsidir.  Kollektiv  qarşılıqlı  münasibətlərin  daha  da 
təkmilləşdirilməsi,  intellektin  inkişafı  həyat  uğrunda  mübarizədə 
uğur  qazanmağa  şərait  yaratnuş  və  neandertalla-  nn  bəzi 
qruplarının  yeni  növünün  -  ağılh  insamn  formalaşmasına  gətirib 
çıxarmışdu:. 
Müasir  insanlar  (neantroplar).  Qədim  insanlan  əvəz  edən 
müasir  fiziki  tipli  adamların  təşəkkülü  50-40  min  il  əvvəl  baş 
vermişdir,  bir  müddət  arxantroplarla  neantroplar  birgə  mövcud 
olmuş,  sonralar  isə  neandertallar  ilk  müasir  adamlarla  - 
kromanyanlar tərəfindən sıxışdırılmışdn (ilk qahqlan 1868- ci ildə 
Fransada promanyan qrotunda tapılmışdır). 
Bütövlükdə  kromanyonlar  hazırda  yaşayan  insanların  fiziki 
xüsusiyyətlər  kompleksinə  malik  idilər:  boyu  180  sm;  kəllənin 
beyin hissəsi üz hissəsindən üstün idi; bütöv gözüstü yastıqcıq yox 
idi; çənəaltı çıxıntı yaxşı inkişaf etmiş aydm nit 
43 

---

qə malik olduğunu göstərir, baş beyin kütləsi əhəmiyyətli dərəcədə 
dəyişməmişdir, lakin alın hissə və zonalarının nitq və təfəkkürün 
inkişafı  ilə  əlaqədar  daha  çox  dəyişdiyi  nəzərə  çarpır. 
Tədqiqatçıların 
əksəriyyəti 
Avropa 
kromanyonlann 
neandertallardan  əmələ  gəldiyini  güman  edirlər,  çünki  təkamül 
svilizasiyamn,  öyrənilməsi  mümkün  olan  qazıntı  materiallanna 
əsasən tez baş vermişdir. Hazırda həqiqətə oxşayan hipotez bizim 
yanmnövümüzün xüsusi forması olan afrikah Homo sa- piensdən 
törəməsidir. Afrikada peyda olmuş müasir tipli insan Asiyada geniş 
yayılaraq,  30  min  il  əvvəl.  Antarktida  istisna  olmaqla,  bütün 
qitələrə  ayaq  basmışdı.  1996-cı  ildə  ingilis  alimləri  Ceyms 
Ceynskot və Andrian Xill nukleidlərin (NTD) ardıcıllığım təsdiq 
edərkən  belə  bir  nəticəyə  gəlmişlər  ki,  dünyanın  bütün  xalqları 
tarixəqədərki  afrikahların  kiçik  qrupunun  -  möhkəm  qohumluq 
əlaqələri  olan  nəsildən  törəmişlər.  Amerika  alimləri  R.Rain  və 
M.Stauninq  mitoxondrilərin  ana  xətti  ilə  nəslə  keçən  genlərin 
coğrafi yayılmasım öyrənərkən belə bir oxşar nəticəyə gəlmişlər. 
Zaman  keçdikcə  insan  yarımnövü  dünya  üzrə  yayıhrdı,  bir 
qrup  adamlar  müxtəlif  iqlim  zonalanna  düşürdülər.  Təbii  seçmə 
prosesində  adamlar  fiziki  cəhətdən  müxtəlif  təbii  şəraitə 
uyğunlaşırdılar. 
İnsan təkamülü davam edəcəkmi? Tədqiqatçılann çoxu buna 
mənfi cavab verir. 
3.2.
 
Maddələr mübadiləsi 
Canh  orqanizmdə  onun  həyat  fəaliyyətini  təmin  edən  bütün 
kimyəvi  çevrilmələrin  (yəni  assimilyasiya  və  dissimilya-  siya 
proseslərin)  cəmini  maddələr  mübadiləsi,  ya  da  metabo-  lizm 
adlandırırlar.  Qida  ilə  daxil  olan  maddələr  sadə  kimyəvi 
birləşmələrə bölünür, bunlar da orqanizm tərəfindən mənimsənilir 
və  onun  quruluşu  üçün  plastik  material  rolunu  oynayır.  Qidanın 
müxtəlif  komponentlərinin  bölünməsi,  çevrilməsi  za-  mam  bəzi 
funksiyaların  həyata  keçirilməsində  sərf  olunan  enerji  ayrılır. 
Bölünmənin son məhsulları orqanizmdən kənar olur. Orqanizmin 
böyüməsi dövründə assinülyasiya üstünlük 
44 

---