Redaktor: bdu-nin genetika və təkamül təlim kafedrasının biologiya elmləri

Cədvəlin davamı 
1
 
2
 
7. Kuzbass
 
Dağ-mədən  işlərilə  torpaqlann  pozulması,  atmosferin 
çirklənməsi,  quru  sahənin  su  və  torpağının  tükənməsi  və 
çirklənməsi, xüsusi qorunan ərazUərin rejiminin pozulması
 
8. Baykal gölü 
rayonlan
 
Sulann, atmosferin çirklənməsi, bahq ehtiyatlannın tükənməsi, 
meşə  massivlərinin  zəifləməsi,  yarpaqlann  əmələ  gəlməsi, 
torpaq-qruntların  donuşluq  rejiminin  pozulması,  xüsusi 
qorunan təbii ərazilərin rejiminin pozulması
 
9. Norilak sənaye 
rayonu
 
Dağ-mədən  işlərilə  torpaqların  pozulması,  hava  və  sulann 
çirklənməsi,  torpaq-qnmtlann  donuşluq  rejiminin  pozulması, 
qorunan  meşələrin  rejiminin  pozulması,  landşaftın  təbii 
rekreasiya keyfiyyətinin aşağı düşməsi
 
10. Kalmıgiya
 
Təbii yem otlaqlarının zəifləməsi, torpaqların deflya- siyası
 
11. Yeni torpaq
 
Radioaktiv çirklənmə
 
12.Çemobıl AES- nin 
fəlakət zonası
 
Ərazinin  radiasiya  pozulması,  atmosferin  çirklənməsi,  quru 
sahə sulan və torpaqlannm tükənməsi və çirklənməsi
 
13. Qara və Azov 
dənizləri sahillərinin 
rekreasiya zonaları
 
Quru  sahə  sulannın  tükənməsi  və  çirklənməsi,  dəniz  və 
atmosferin 
çirklənməsi, 
landşaftın 
təbii-rekreasiya 
keyfiyyətinin aşağı düşməsi və itkisi, xüsusi qorunan ərazilərin 
rejiminin pozulması.
 
Ona görə də geniş beynəlmiləl əməkdaşlıq insan fəaliyyətinin 
ekoloji təhlükəsizliyini təmin etməyə imkan verir. 
Ekoloji  qaçqınlar  -  əvvəlki  yaşadığı  ərazinin  hiss  ediləcək 
dərəcədə pisləşməsi  nəticəsində oranı  tərk  edərək, ekoloji  şəraiti 
yaxşı  vəziyyətdə  olan  yeni  ərazilərə  köçərək,  özünün  və 
uşaqlarının  sağlamlığını  qorumaq  məqsədini  güdmüşlər.  Çer- 
nobıl  fəlakətindən  zərər  çəkən  adamlar  ekoloji  qaçqınlara  daha 
aşkar nümunə ola bilərlər. 
84 

---

D ö r d ü n c ü   f ə s i l  
4.
 
SOSIAL 
EKOLOGİYA 
Sosial  ekologiya  -  ictimai  strukturların  (ailədən  başlayaraq 
digər  kiçik  sosial  qruplara  qədər)  təbiətin  və  onları  əhatə  edən 
sosial mühitlə (yəni insamn sinekologiyası) əlaqəsini öyrənən elmi 
sahələrin birləşməsidir. 
Bir elm  kimi  sosial ekologiyanın  mərkəzi  mövzusu  insanlar 
birliyidir.  Ancaq  onun  insan  naminə  mühitin  dəyişilməsi 
sahəsindəki vəzifəsi təbiətin özünün «mənafeyindən» yan keçməsi 
demək deyil. Təbiətin təbii sistemini saxlamaq insanın məqsədilə 
üst-üstə düşür, çünki onlar dialektik bütövün hissəsidir. Məhz bu 
proseslərin  dinamik  bütövlüyünün  dərk  edilməsi  ekoloji 
təfəkkürün əsasım təşkil edir. 
Sadəcə  desək,  əsl  fikir  klassik  formula  olan  «orqanizm  və 
mühit»ə  aparıb  çıxarır.  Orqanizmə  insanlar,  onların  qrupları  və 
bütövlükdə  bəşəriyyət,  «mühitə»  isə  təbii  və  sosial  proseslər, 
hadisə və obyektlər xidmət edir. 
İnsamn və mühitin dinamik yekdilliyi nə qədər yüksək olarsa, 
sosial-iqtisadi  inkişafın  təbii  əsası  optimal  olar,  insan-  lann 
sağlamlığını əks etdirən «həyat keyfiyyəti» o qədər yaxşı olar. 
Təbiətin  və  cəmiyyətin  qarşıhqlı  əlaqəsi  -  insanın  və  ətraf 
mühitin  dialektik  yekdilliyidir.  İnsan  Yer  kürəsi  biokütləsinin 
tərkib  hissəsi  kimi,  özünün  bütün  təkamülü  boyunca  mühitdən 
bilavasitə  asılı  vəziyyətdə  olur.  Ali  əsəb  fəaliyyətinin  inkişafı 
sayəsində insan özü mühitin qüvvətli amilinə çevrilir, ona görə də 
onun təbiətə təsiri ikili-müsbət və mənfi olur. 
4.1.
 
İnsan - biososial növdür 
Biososial  növ  kimi  insan-bəşəriyyət  həm  bioloji,  həm  də 
sosial qanunlara tabedir, ona görə də insan Yer kürəsində - vahid 
biososial  növdür.  İnsan  nadir  hadisədir,  o,  bioloji  proseslərdən 
keçidi  həyata  keçirmişdir.  Cəmiyyətin  inkişafımn  ilkin 
mərhələlərində sosiallıq çox mühüm əhəmiyyətə malik olmuşdur. 
«O cəmiyyətlərin ki, bir-birinə rəğbət laləyən üzv 
85 

---

lərinin sayı çox idi, o zaman cəmiyyətlər daha çox çiçəklənməli və 
özündən  sonra  çoxsaylı  nəsil  qoyub  getməli  idilər»  (Ç.Darvin). 
Məhz «İnsan - biososial növü üzrə seçim» insanı adam cərgəsinə 
çıxartdı (C.Xoldeyn). 
Növ  kimi  düşüncəli  insanın  meydanagəlmə  əsasları  ~  bu, 
altrusetik meyllilik olub, kollektiv həyat şəraitində onun sahibinin 
üstünlüyünü təyin edir. 
Düşüncəh  insanın  əmələ  gəlməsi  prosesində  əməyin  rolu, 
müxtəlif  vasitələrin  (alətlərin)  istehsalı  insam  insanabənzər 
meymundan ayıran sərhəd olmuşdur. 
İnsanın  məfhi  təkamülü  ondan  ibarət  idi  ki,  bütün  biliklər 
gələcək nəslə  avtomatik  deyil, təlimin  köməkliyilə verilirdi; belə 
ki,  «irsən  qazanılmış  sosial  inkişafla  həyata  keçirilir,  bunun  da 
qanunauyğunluğu  bioloji  təkamülün  qanunauyğundan  tamamilə 
ayrıdır. 
Kollektiv  ağlın  qüvvətlənməsi  informasiyanın  toplanması, 
saxlanması və verilməsi yolu ilə həyata keçirilirdi. 
Beləliklə,  bəşəriyyətin  digər  bioloji  növlərdən  ekoloji  fərqi 
aydın  ifadə  olunmuş  sosialhqdır,  raälaşdmhmş  ictimai  hərəkətin 
qabiliyyətilə şərtləndirilmiş əmək vasitələrinin müxtəlifliyidir. Bu, 
«cəmiyyət-təbiət»  qarşılıqlı  əlaqəsini  sosial-ekoloji  əlaqə  kimi 
nəzərdən keçirməyə imkan verir. 
Antropogenezin (əmək fəaliyyəti, ictimai həyat tərzi, nitq və 
təfəkkür)  sosial  amilləri  insan  təkamülündə  əhəmiyyət  kəsb 
etmişdir. 
İnsanın  sosial  təkamülü  bioloji  təkamül,  xüstısilə  əsəb 
sisteminin təkamülü əsasında təşəkkül tapmışdır. 
Əsəb  sistemi  orqanların  işini  tənzimləyir,  orqanın  müxtəlif 
sistemlərinin razılaşdınlımş fəahyyətini həyata keçirir, orqanizmin 
xarici mühitlə əlaqəsini, həmçinin insanın şüurlu fəaliyyətini təmin 
edir. 
Əsəb tənzimlənməsi reflektor xarakter daşıyır. 
Refleks.  Reseptorlann  qıcıqlandınimasma  qarşı  orqanizmin 
mərkəzi  əsəb  sistemi  (MƏS)  vasitəsilə  həyata  keçirilən  cavab 
reaksiyasına  refleks  deyilir.  Refleksin  həyata  keçirilməsi  zamam 
həyəcanlanmamn yayınma yolu reflektor qövsü adla 
86 

---