Rəhim Həsənov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
120 Özünüdərk anlayışının son mərhələsi özünüdərkin əsas mahiyyəti də elə azad özünüdərkdir. Özünüdərkin bu ən ümumi yeni görüntüsü – öz obyektivliyində özü-özü ilə eyniyyətdə olan və buna görə də özünü ən ümumi subyektivlik kimi bilən anlayışı ruhiliyin hər bir önəmli növünün - ailənin, vətənin, dövlətin, eləcə də bütün fəzilətlərin - sevginin, dostluğun, igidliyin, şərəfin, şöhrətin substansiyasının dərki formasıdır (18, səh.290). Göründüyü kimi mənlik şüuru ən ümumi özünüdərklə əxlaqi substansiyalar olan ailə, cins, vətən və allah sevgisi kimi məsələlər qarşıya qoyulur. Ümumi işlər mahiyyətinə malik olan bu məsələlər spekulyativliliyi ortaya çıxarar. Hegelin yaratdığı fəlsəfi sistemdə spekulyativlik ziddiyyətlərin həll olunmasında zəkaya, ağıla uyğun olan müsbət bir anlayış kimi izah olunur. Özünüdərk prosesinin son mərhələsində ağıl ideya formasında qarşımıza çıxır. «Ruhun fenomenologiyası»nın sonuncu mərhələsi olan ağıl yaxud zəka özündə və özü üçün əsl həqiqətdir. Ağıl prosesində bir-birinin əksi olan özlüklərdə özgə varlığı artıq ortadan qalxmış olur. Burada şüur, özünüdərk və ya mənlik şüuru birgə halına gəlir. Ruhun predmetinin mahiyyəti özünə və özü üçün müəyyənləşmiş bir seyri formalaşdırır. Ağlın ən ümumi xarakteri obyekt mahiyyətinə şamil olan şüurda və özlüyündəki ən ümumi «mən»ə qarşı yönələrkən onunla eyniyyət təşkil edir. «Zəka dünyaya belə mütləq inamla yaşayır ki, o eyniyyət 121 yarada və öz əminliyini həqiqətə ucalda bilər: təfəkkür dünya bir də onun üçün özündə əhəmiyyətsiz olan əkslik yaratmaq cəhdi ilə yanaşır» (18, səh.402). «Subyektiv ruh» bölümündə «Psixologiya» sonuncu yarımbölməni təşkil edir. «Subyektiv ruh»un bu bölümündə ruh artıq təbii ruh olmaq mahiyyətindən mərhum olur və nəticədə ruhun fəaliyyət formaları kimi təzahür edir. Hegel ruhun fəaliyyət formaları dedikdə seyr, təsəvvür, yaddaş, xoşbəxtlik, istək və zorakılıq kimi anlayışları nəzərdə tutur. Psixologiyada da ruhu idrak kimi nəzərdən keçirən Hegel bu sahəni ruhi intelligensiya, nəzəri ruh və praktik ruh deyə üç hissəyə bölür. Hegelin apardığı bu bölgü «Məntiq elmi»ndə idrak kateqoriyaları üzərində tətbiq etdiyi bölgü ilə üst-üstə düşür. İntelligensiya və ya idrak prosesinə həqiqət məsələsi kimi baxaraq Kantın aqnostik fikirlərinə öz etirazını bildirir. Burada Hegel aqnostisizmə qarşı A.Dantenin ideyalarını qoyur, Danteni müdafiə edir. Hegelə görə idrak prosesi sonsuz ola bilməz, həqiqətin dərkinin mümkünsüzlüyünü qəbul etmək acı böhtandan başqa bir mahiyyət kəsb etmir. Nisbi həqiqətlər inkişaf prosesinin sonunda mütləq həqiqətə çevrilir, nəticədə aqnostisizmin labüd məhvi ortaya çıxır. «İdrak sonludur, idrakın bu ümumi sonluğu əksliklərin müqəddiməsi olan mühakimə ilə bağlıdır və bu müqəddiməyə idrak fəaliyyətinin özü açıq-aydın ziddir. İdrakın bu ümumi sonluğu əsasən onun öz ideyası ilə müəyyən olur. Belə ki, sonlu idrakın ayrı- 122 ayrı momentləri idrakın bir-birindən fərqli növlərinə uyğun forma alır və bu momentlər müstəqil olduqlarından onlar bir-birilə anlayış bağlılığında deyil, refleksiya bağlılığındadırlar» (18, səh.403). «Psixologiya» bölümündə Hegel ruhu nəzəri, praktiki və azad ruh deyə üç kəsimə bölür. Burada nəzəri ruh mövcud olanı seyr edir, praktiki ruh mövcud olmayanları yaradır, azad ruh hər ikisinin vəhdətindən yaranır, yəni, hər ikisində olan ayrı-ayrı cəhətləri özündə birləşdirir. Nəzəri ruhun əsas spesifikası onun yaradıcı mahiyyətə malik olmasıdır, lakin bu yaradıcılığın məhsulları formal xarakterə malikdir. Əgər nəzəri ruh müstəqil bir obyektdən təzahür edilirsə, praktiki ruh əks mənbələrin ortaya çıxardığı bir anlayışdır. Nəzəri və praktiki ruhu aktiv və passiv ruhdan geri qalmasını onun passiv olması demək deyildir. Azad ruh isə aktivliyinə görə nəzəri və praktiki ruhdan fəallığı və məhsuldarlığı ilə fərqlənir. Nəzəri ruhun bölgüsünə gəldikdə onun üç hissəyə bölünməsini qeyd etmək yerinə düşərdi. Seyr, təsəvvür və təfəkkür kimi sıralanan bu anlayışlar nəzəri ruhun fəaliyyətlərində ortaya çıxaraq seyr edir, təsəvvür edir və xəyala dalır. Bunlardan obyektlə bilavasitə təmasda olan seyr daha çox maddi, təbii əlamətlərlə müəyyənləşir. Nəzəri ruhun ikinci forması təsəvvür mahiyyətinə malik olub, yada salma, təxəyyülün gücü və yaddaş kimi inkişaf mərhələlərini özündə əks etdirir. Yada salmanın əsas mahiyyəti bizə 123 aid olan hər hansısa bir məzmununun qeyri-iradi olaraq bərpa edilməsidir. Təsəvvürün ən mücərrəd, ən abstrakt mərhələsi olan yada salmadakı məzmun hələ də seyrdə, intelligensiyada olan məzmundan ibarətdir. Təsəvvürün ikinci mərhələsini təxəyyülün gücü seyrdəki məzmunla əkslik təşkil edir. Təxəyyülün gücündə təkcə yada salma prosesi deyil, burada məzmun analiz edilir, onu ümumiləşdirərək ən ümumi bir formaya gətirir. Obrazları müəyyənləşdirən təxəyyülün gücü özünü üç formada büruzə verir. İlk öncə obrazları varlıq formasına gətirir, ikinci formada obrazları bir-birinə aid edir və son formada intelligensiyanın ən ümumi təsəvvürlərini obrazla eyniləşdirərək obrazlı varlıq ortaya çıxarır. Bu obrazlı varlıq isə simvoldan və işarələrdən ibarət olub fantaziyanı yaradır. Ümumiyyətlə təxəyyülün gücü yaradıcı və assosiativ olmaqla iki hissəyə ayrılır. Təxəyyülün yaradıcı gücündə obrazlar təkrar yaradılır, xalis fikir formasında ortaya çıxır. Təxəyyülün assosiativ (əlaqələndirici, birləşdirici) gücü yaradıcı gücünün yaratdığı obrazları bir-birinə aid edir, burada insanların istedadlığı, itiağıllılığı üzə çıxır, biri digərindən fərqlənir. Bu zaman ortaya «vergili insan» anlayışı da şamil olur, Hegelə görə «vergili insan» dərin mahiyyətə malik obrazların tədqiqi ilə məşğul olur. Hegel təxəyyülün gücünün izahını verdikdən sonra təsəvvürün son pilləsi olan yaddaşın izahına Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|