Rəhim Həsənov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ə D Ə B İ Y Y A T S İ Y A H I S I Azərbaycan dilində
- Türk dilində
- Rus dilində
- Kitabın içindəkilər Giriş.............................................................................3 I F Ə S İ L
- II F Ə S İ L Georq Vilhelm Fridrix Hegelin ruh fəlsəfəsi
160 bilir, düşüncə sistemi müxtəlif mütəfəkkirlər tərəfindən müxtəlif istiqamətlərdə izah olunurdu» (57, səh.42). Ümumiyyətlə fəlsəfi təfəkkürün inkişafı tarixində Hegelin əsas xidməti dünyanın dialektik anlayışını, gerçəkliyin idrakına dialektikcəsinə yanaşmanın prinsiplərini sistematik bir formada işləyib hazırlamaqdan ibarətdir. Eyni zamanda onu da qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Hegel dialektik fikirlərin banisi deyildi. Fəlsəfə tarixinə biz əgər diqqətlə nəzər salsaq dialektik fikirlərin qədim şərq ölkələrində və Antik Yunanstanda da mövcud olduğunun şahidi olarıq. İlk dəfə Hindistanda və Çində meydana gələn dialiktik fikirlər Antik Yunanstanda müəyyən bir inkişaf mərhələsinə yüksələ bilmişdi. Hegel fəlsəfə tarixində ilk dəfə olaraq gerçəkliyin dialektik anlayışının metodunu, dialektik məntiq sistemini, dialektik düşüncə üsulunun əsas prinsiplərini işləyib hazırlamış, bunları idealist təməllər üzərində şərh etməyə çalışmışdır və buna nail olmağı bacarmışdır. Lakin Hegel dialektikası həll olunmaz ziddiyyətlərdən də xali deyildi. Hegelin «Mütləq ideya» anlayışının dərk olunması prosesini son mərhələ hesab etməsi və elə burada dünyəvi əqlin sonuncu pilləsinin ortaya çıxması kimi ideyası dialektikaya zidd olan fikirlərin əsasını təşkil edirdi. Hegelin fəlsəfi sistemi bütövlükdə götürüldükdə böyük əhəmiyyət daşıyırdı. Yaratdığı fəlsəfi sistemlə Hegel fəlsəfə tarixinə obyektiv, mütləq idealizmin ən 161 nəhəng nümayəndəsi kimi daxil olmuşdur. Bir çox tədqiqatçılar Hegel fəlsəfəsini klassik alman fəlsəfəsinin kuliminasiya nöqtəsi kimi baxır, Hegel fəlsəfəsinin orjinallığını yüksək qiymətləndirirlər. Fəlsəfə tarixində dialektik düşüncə tərzinin klassik bir üslubda şərhi və izahı da elə məhz Hegelin adı ilə bağlıdır. Hegel dialektikanın banisi hesab olunun Heraklitə hər zaman hörmət bəsləmiş, bütün ideyalarının əsasında Heraklitin kəlamları durduğunu vurğulamışdır. Gerçəklikdəki bütün hadisə və proseslərin əsasında dialektikanın durduğunu vurğulayan Hegelin yaratdığı fəlsəfi sistemdə inkişaf prinsipi yalnız ideal hadisələrə şamil edilirdi. Eyni zamanda bir sıra məntiqi kateqoriyaların inkişafında sünilik və sxematiklik əlamətləri də nəzərə çarpırdı. Hegel fəlsəfəsinin ən əlamətdar xüsusiyyətlərindən biri də dialektikadan ardıcıl sosial nəticələr əldə edə bilməməsi idi. Mövcud sosial-siyasi quruluşla barışmaq və ona bəraət qazandırmaq kimi xüsusiyyətlər də Hegel fəlsəfəsinin zəif cəhəti hesab olunurdu. Hegelin ruh fəlsəfəsindəki millətçi fikirləri, Şərq xalqlarına etinasız münasibəti və xristianlığın geniş bir surətdə təbliği kimi zəif cəhətləri onun şöhrətinə heç də xələl gətirmədi. Hələ Hegelin sağlığında yarandığı və ilk Hegelçilər adı ilə tanınan fəlsəfi məktəb öz varlığını 1848-ci ilədək qoruya bildi. Bu məktəbin yaradıcısı olan Hegelin tələbələri və pərəstişkarları 1835-ci ildən başlayaraq bu məktəbi 162 müxtəlif qruplara parçaladılar. İlk Hegelçilik məktəbinin parçalanmasına 1848-ci il Almaniya burjua inqilabı böyük təsir etmişdi. Məşhur türk fəlsəfə tarixçisi A.Adıvar Hegeli XIX yüzilliyin ilk yarısındakı idealist filosofların ən məşhuru və düşündürücüsü olduğunu qeyd edərək onu aşağıdakı sözlərlə xatırlayırdı. «Əvvəllər Yunan fəlsəfəsi və mədəniyyəti ilə məşğul olan Hegel Avropanın elmi fəlsəfəsi, incəsənəti yalnız və yalnız qədim Yunanstandan aldığına inanmış və hətta bir zamanlar Yunanların dinini Xristian dininə tərcih edəcək yolda «İsanın həyat»ı adlı bir əsər də yazmışdır» (45, səh.417 - 418). Burada müəllif yəni, A.Adıvar Hegel fəlsəfəsinin ən zəif yerinin onun təbiət fəlsəfəsinin izahında romantizmə yuvarlandığını düşünür. Hegel fəlsəfəsinin bu xüsusiyyəti Şellinqin təsiri altında formalaşmış və Nyuton mexanikasının tərkibinə doğru yönəlmişdi. Hegel Nyuton mexanikasını əsla qəbul etməyərək, idealist təkamül nəzəriyyəsini ortaya atırdı. Hegel elə bir fəlsəfi sitem yaratmışdır ki, bu fəlsəfi sistem təkcə alman xalqı deyil, bütün bəşər xalqları obyektiv bir surətdə mənimsəyərək ondan faydalana bilər. Hegel zəkasının, dühasının yaratdığı bu mənəvi və zəngin sərvət elmin bütün sahələrinə dair olan materialları özündə cəmləşdirmişdir. Mükəmməl fikir xəzinəsini yaradan Hegel, həqiqətin 163 və gerşəkliyin dərk olunmasında bəşəriyyətin yolunda işıq saçan bir mayak kimidir. İnsanların yoluna işıq saçan bu mayak, bu düha günəşi insanlara azadlığın mahiyyətini, azadlığın dərkini zəruri və lazımlı bilir və bütün gərgin və ziddiyyətli ömrünü də azadlığın dərkinə sərf edir. F. Engels «Anti-Dürinq» əsərinin səhifələrində qeyd edirdi ki, Hegelin böyük xidməti ondan ibarətdir ki, ilk dəfə olaraq bütün təbiət, tarix və mənviyyat aləmini, bir proses şəklində, yəni, arasıkəsilməyən hərəkət, başqalaşma, dəyişilmə və inkişafda görürdü, bu hərəkət və inkişafın daxili əlaqəsini göstərməyə çalışmışdır. Son dövrlərdə ümumdünya miqyasında dialektik alman fəlsəfəsinə, xüsusilə də Hegel fəlsəfəsinə maraq ciddi bir surətdə artmışdır. Bu da Hegelin − bu məşhur alamn filosofunun, mütəfəkkirinin müasir dünya elmini bu gün də narahat edən, yaxından maraqlandıran subyekt və obyekt, ruh və mənəvi, maddi və cismani kimi problemləri ilə məşğul olmasıdır. Və elə bütün bu maraqların nəticəsində vaxtaşırı olaraq Beynəlxalq Hegel konqresləri keçirilir. Ölümündən sonra da diqqət mərkəzinə çevrilən Hegel fəlsəfəsi son dövrlərdə dünya miqyasında dəfələrlə yad edilir. Artıq Beynəlxalq Hegel konqresləri bir ənənə halına gəlmişdir. 1964-cü ildə Zalçburqda, 1966-cı ildə Praqada, 1969-cu ildə Parisdə genişmiqyaslı bir formada Hegel konqresləri 164 keçirilmişdir. Eyni zamanda 1970-ci ildə Berlində keçirilən Hegelin ikiyüzilliyinə dair həsr olunmuş beynəlxalq miqyaslı konqresdə Hegelin ad günü bəşəriyyətin mənəvi bayramı kimi qeyd edilmişdir. Bu konqreslərdə Hegelin estetikası, hüquq fəlsəfəsi və tarix fəlsəfəsi müzakirə obyektinə çevrilmişdir. Bütün bunlar Hegel fəlsəfəsinin hələ də öz dəyərini itirmədiyini və bundan sonra da itirməyəcəyinə bir misal ola bilər. Biz Hegel fəlsəfəsini dərindən öyrənməli, onu müsbət və mənfi tərəflərini sərfnəzər etməliyik. Eyni zamanda Hegelin həyatı, Hegel şəxsiyyəti bizlər üçün bir örnək olmalı, həyatımızın doğru axınına xidmət etməlidir. İnsanların praktiki və eləcə də mənəvi fəaliyyətinin ayrı-ayrı sahələri üçün lazım olan bu fəlsəfi sistem, bu mirası mənimsəmək, obyektiv dəyərləndirmək lazımdır. Biz inanırıq ki, bu məşhur alman filosofunun müdrik fikirlərindən, mütərəqqi və dahi ideyalarından xalqımız müsbət nəticə götürəcəkdir. Hegel elə bir fəlsəfi sitem yaratmışdır ki, bu fəlsəfi sistem təkcə alman xalqı deyil, bütün bəşər xalqları obyektiv bir surətdə mənimsəyərək ondan faydalana bilər. Hegel zəkasının, dühasının yaratdığı bu mənəvi və zəngin sərvət elmin bütün sahələrinə dair olan materialları özündə cəmləşdirmişdir. Mükəmməl fikir xəzinəsini yaradan Hegel, həqiqətin və gerşəkliyin dərk olunmasında bəşəriyyətin yolunda işıq saçan bir mayak kimidir. 165 Hegelin «Ruh fəlsəfəsi» və onun ümumi fəlsəfi dünyagörüşü ilə qısa tanışlıqdan sonra, fəlsəfə tarixində, fəlsəfi biliklərin inkişafında hansı rolu oynadığını və hansı yeri tutduğunu müəyyən mənada da olsa anlamış, başa düşmüş oluruq. Təkcə klassik alman fəlsəfəsində deyil, ümumdünya fəlsəfə tarixində Hegel fəlsəfəsi, müəyyən mənfi xarakterlərə, məhdud cəhədlərə baxmayaraq özünə bilik zirvəsində əvəzolunmaz bir yer tutumuşdu. Biz Hegel haqqında səlahiyyətli söz sahiblərinin, dühalarının fikirini, düşüncəsini verməklə onun nəhəng bir zirvədə olduğunu nəzərə çatdırmış oluruq. Hegelin fəlsəfəsində yaranmış böhranlara isə öz dövrünün, zəmanəsinin, mühitinin məhsulu kimi baxmaq olar. Özü də zəmanəsinin yetirməsi olduğunu söyləyən Hegel qeyd edidi ki, «talant və düha təbii ruhun təbiətdən aldığı müyyən yönəlişlərdən biridir.» Hegel fəlsəfəsindəki bu ziddiyyətlərin əsas səbəbi azadlığın mahiyyəti haqqında irəli sürdüyü dolaşıq fikirlər idi. İnkişafı triada formasında təşkil edən Hegel inkişafın Qərbdə sona çatdığını etiraf etməklə böyük səhvə yol veriridi. İnsanların yoluna işıq saçan bu mayak, bu düha günəşi insanlara azadlığın mahiyyətini, azadlığın dərkini zəruri və lazımlı bilir və bütün gərgin və ziddiyyətli ömrünü də yalnız azadlığın dərkinə sərf edir və bir sıra nüanslardan özünü kənar saxlayırdı. 166 XVIII-XIX əsrlərdə «şairlər və mütəfəkkirlər ölkəsi» kimi şöhrət tapan Almaniyada yaşayıb- yaradan Hegel də bu dövrun, bu mühitin məhsulu idi. Almaniya tarixində istedadlar və dühalar dövrü kimi məşhur olan bir dövrdə yaşayan G.V.F. Hegel bu gün də geniş və təntənəli bir surətdə yad edilir və xatırlanır. İnsanların praktiki və eləcə də mənəvi fəaliyyətinin ayrı-ayrı sahələri üçün lazım olan bu fəlsəfi sistem, bu mirası mənimsəmək, obyektiv dəyərləndirmək lazımdır. Biz inanırıq ki, bu məşhur alman filosofunun müdrik fikirlərindən, mütərəqqi və dahi ideyalarından xalqımız müsbət nəticə götürəcəkdir. Qərbin bu möhtəşəm düşüncə sahibinin fikirləri heç bir tərəddüd və ziddiyyətə yol verilmədən, düzgün və uğurlu bir biçimdə Şərqdə və xüsusilə də Azərbaycanda elm və mədəniyyətin, mükəmməl bir fəlsəfi dünyagörüşünün yaranmasına müsbət təsir göstərəcəkdir. Haqqında söhbət açdığımız dahi filosof Hegel fəlsəfəni xalq ruhunun bir tərəfi, bir hissəsi kimi göstərmişdi və onu «öz dövrünün fəxri» deyə adlandırıdı. Və biz ümid edirik ki, bütün Azərbaycan xalqı və xüsusilə də gənc nəsil yeni ictimai-siyasi qurluşun formalaşmasında, müstəqil Azərbaycan Respublikasının hərtəfli olaraq son inkişaf zirvəsinə çatmasında bir mükəmməl fəlsəfi sistem olan Hegel fəlsəfəsinin müsbət məqamlarından istifadə edəcəklər. 167 Ə D Ə B İ Y Y A T S İ Y A H I S I Azərbaycan dilində 1.Abbasov N. Mədəniyyət siyasəti və milli mənəvi dəyərlər. Bakı, 2008. 2. Abbasova Q., Hacıyev Z. Sosial fəlsəfə. Bakı, Ayna Mətbu evi, 2001. 3. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, Cild 9. Bakı, 1986. 4. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, Cild 10. Bakı, 1987. 5. Dürant U. Fəlsəfi hekayələr. Bakı, 2006. 6. Engels, F. Anti-Dürinq. Bakı, 1987. 7. Engels, F. Təbiətin dialektikası. Bakı, 1966. 8. Əhmədli C. Fəlsəfə və dünyanın dərki. Bakı, 2005. 9. Əhmədli C.Materialist dialektukanın qanun kateqoriyaları. Bakı, 1962. 10. Əliyev H. Müstəqillik yolu. Bakı, AU, 1997. 11. Əsədov A. Siyasətin fəlsəfəsi. Bakı, Nafta-Press, 2001. 12.Əsədov A. Təfəkkürün fəlsəfəsi. Bakı, Nafta-Press, 2001. 13. Fəlsəfə ensiklopedik lüğəti. Bakı, NPB, 1997. 14. Fərhadoğlu M. Fəlsəfənin əsasları. Bakı, Nurlan, 2006. 15. Göyüşov Z. Fəzilət və qəbahət. Bakı, 1972. 16. Hegel G.V.F. Hüquq fəlsəfəsi. Bakı, 2007. 168 17. Hegel G.V.F. Məntiq elmi. Bakı, Təfəkkür Universiteti nəşriyyatı, 2005. 18. Hegel G.V.F. Ruh fəlsəfəsi. Bakı, Təfəkkür Universiteti nəşriyyatı, 2003. 19. Hüseynov H. Marksist dialektik metod. Bakı, Azərnəşr, 1945. 20. İsmayilov F. Müasir qərb fəlsəfəsi. Bakı, Azərnəşr. 1991. 21. Marksizmədək fəlsəfənin əsas inkişaf mərhələləri. Bakı 1962. 22. Mehdi N. Fəlsəfə tarixində fəlsəfə. Bakı, 2005. 23. Mehdi N. Fəlsəfədən didiklərim. Bakı, 2005 23. Mehdi N. Çətin və dolaşıq durumların kulturolojisi (Qərb və Şərq mədəniyyətlərində virtual örtüyün «kosmoqoniyası»). Bakı, 2001. 24. Mehdiyev R. Fəlsəfə. Bakı, 2010. 25. Məmmədov Ə., Bəşirov R. Müasir təbiətşünaslığa konseptual yanaşma. Bakı, Elm, 2001. 26. Mustafazadə T. Ümumi tarix.Cild 3. Bakı, 1997. 27. Nicat Ə. Dünya fəlsəfi irsindən yarpaqlar. Bakı, 1991. 28. Nicat Ə. Müdriklik məbədi. Bakı, 2005. 29. Paşayev V. Fəlsəfə. Bakı, 1999. 30. Politologiya. İzahlı lüğət. Bakı, 2007. 31. Qasımzadə F. Estetik zövqün tərbiyə edilməsi. Bakı, 1961 32. Qısa estetika lüğəti. Bakı, 1970. 33. Ramazanov F. Fəlsəfə. Bakı, 1999. 34. Rüstəmov Y. Fəlsəfənin əsasları. Bakı, 2004. 169 35. Sadıqov Q. Etika. Bakı, 1971. 36. Sikirbeerk K., Gilye N. Fəlsəfə tarixi: Müasir dünyanın fəlsəfi qaynaqlarına bir baxış. Bakı, 2008. 37. Şirəliyev H., Əhmədov Ə. Politologiya. Bakı, 1997. 38. Şükürov A. Fəlsəfə. Bakı, 2002. 39. Xəlilov S. Fəlsəfə: Tarix və müasirlik (fəlsəfi komprativistika). Bakı, 2006. 40. Xəlilov S. Mənəviyyat fəlsəfəsi. Bakı, 2007. 41. Zeynalov M. Fəlsəfə tarixi. Bakı, Azərbaycan nəşriyyatı, 2001. 42. Zeynalov M. Fəlsəfə. Bakı, 1997. Türk dilində 43. Ana Britannica, Cild 6. İstanbul, 1992. 44. Ana Britannica,Cild 8. İstanbul, 1993. 45. Adıvar A.A. Tarih boyunca ilim ve din. İstanbul, Yükselen matbaa, 1969. 46. Cem büyük ansiklopedi, Cild 6. İstanbul, 1984. 47. Gökbörk M., Felsefe tarihi. İstanbul, 1996. 48. Günbulut S. Küçük felsefe tarihi. Ankara, 1983. 49. Hançerlioğlu O. Felsefe ansiklopedisi. İstanbul, 1984. 50. Hançerlioğlu O. Düşünce tarihi. İstanbul, 1970. 51. Meydan Larousse: Büyük lüğet və ansiklopedi. Cild 8. İstanbul, Zaman, 1992. 52. Temel Britannica. Cilt 6, İstanbul, 1992. 53. Temel Britannica. Cilt 8, İstanbul, 1993. 170 54. Ural Ş. Bilim tarihi. İstanbul, 1994. 55. Yeni bir bakış açısıyla ilim ve din.Cilt 1, İstanbul, 1998. 56. Yeni bir bakış açısıyla ilim ve din.Cilt 2, İstanbul, 1998. 57. Yeni rehber ansiklopedi. Cilt 8. İstanbul, 1993. 58. Vorlander K. Felsefe tarihi. Türkce çeviren M.İzzet İstanbul, 1925. 59. Viringer R. Maddenin yarısı. Türkce çeviren M.Seyhan, İstanbul, 1944. Rus dilində 60. Антология мировой философии. М., 2004. 61. Гулыга А. Немецкая классическая философия. М., 1986. 62. Гулыга А. Гегель. М., 1970. 63. Гегель Г.В.Ф. Энциклопедия философских наук. том 1, М., 1974. 64. Гегель Г.В.Ф. Эстетика. М., Соч. 14-ти томах, том 1, 1968. 65. Гегель Г.В.Ф. Лекции по истории философии. Соч. 14-ти томах, том 9, М.,1929-1959. 66. Гегель Г.В.Ф. Феноменология духа. Соч. 14-ти томах, том 4, М., 1960 67. Гегель Г.В.Ф. Философия истории. СПб., 1993. 68. Гегель Г.В.Ф. Философия религии. М., 1976. 69. М аркс К., Енгелс Ф. Из ранных произведенний. S.624. 171 70. Рассел Б. История западной философии. М., 1976. 71. Соколов В.В. Евросейская философия ХВ- ХВЫЫЫ веков. М., 1984. 72. Спиркин А. Основы философии. М., 2004. 73. Нарский И.С. Западноевропейская философия XIX в. М., 1976. 74. Философия Гегеля: проблемы диалектики. М., 1987. İnternet materialları 75.http://www.azərbaycanli (N. Şəmsizadə. Azərbaycançılıq dünya azərbaycanlılarının milli ideologiyasıdır). 76. http://www.felsefeekibi.az. 77. http://www.felsefe.tr. 78. http://www.felsefetarihi.tr. 79. http://www. blog.milliyet. com. 80. http://www.hegel.tr. 81. http://www.merkez.az (F. Mustafa. Qloballaşma və mədəniyyət). 82. http://www.wikisöz.tr. 172 Kitabın içindəkilər Giriş.............................................................................3 I F Ə S İ L Hegel fəlsəfəsinin formalaşdığı sosial-siyasi şərait...........................................................................8 1.1. G.V.F.Hegelin həyat və yaradıcılığı....................8 1.2. Hegelin yaşadığı dövrdə ictimai-siyasi və sosial-mədəni mühit..............................................39 II F Ə S İ L Georq Vilhelm Fridrix Hegelin ruh fəlsəfəsi........48 III F Ə S İ L Hegelin fəlsəfi dünyagörüşündə ruhun məntiqi inkişaf mərhələləri..................................................90 3.1.Ruh fəlsəfəsində subyektiv ruh bölümü..............90 3.2.Ruh fəlsəfəsində obyektiv ruh bölümü..............128 3.3.Ruh fəlsəfəsində mütləq ruh bölümü.................150 Nəticə.......................................................................157 Ədəbiyyat siyahısı………………………………...167 Kitabın içindəkilər...................................................172 Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|